حمیدرضا رحیمی*:  نهضت امام خمینی(ره) و انقلاب اسلامی ایران را می‌توان بارزترین و موفق‌ترین انقلاب نشأت‌گرفته از فرهنگ عاشورایی در تاریخ تشیع دانست. بی‌گمان نهضت امام ‌حسین(ع) و پیام عاشورا همان فرهنگی است که منبع اصلی الهام نهضت امام(ره) بوده است. آن‌چنان‌که در کلام امام خمینی آمده است: انقلاب اسلامی ایران، پرتوی از عاشوراست. (صحیفه‌ امام، ج 18: 22) بدین‌ترتیب اصلی‌ترین عامل فرهنگی محرک تأثیرگذار بر انقلاب اسلامی ایران را باید ایدئولوژی انقلابی شیعه مبتنی بر فرهنگ عاشورایی دانست. نهضت امام و انقلاب اسلامی در همه ابعاد خود وامدار نهضت امام حسین(ع) و فرهنگ عاشوراست.  از جمله ابعاد مهم نهضت حضرت امام خمینی در فرآیند پیروزی انقلاب، بعد استکبارستیزی آن است. مساله‌ای که در سخنان امام خمینی درباره‌ نوع نگاه و مبارزه‌شان در تقابل با آمریکا، خود را نشان می‌دهد. ایشان درباره‌ مبارزه با آمریکا و حساسیت رژیم در این باره می‌فرمایند:  «یک وقتی که ما می‌خواستیم یک صحبتی بکنیم یک نفر را فرستادند که شما از آمریکایی‌ها صحبت نکنید، ولو از شاه هم بگویید مانعی نیست. من گفتم ما همه‌ اشکالمان در آمریکایی‌هاست. همه‌ گرفتاری‌ای که داریم از دست آمریکا داریم. ما آن مجرم اصلی را بگذاریم و سراغ اینهایی [برویم] که تبع هستند و‌ آلت هستند.» (صحیفه‌ امام، ج 2: 67)  حضرت امام در این رویکرد ضداستعماری و ضداستکباری خود نیز متأثر از پیام‌های حاکم بر روح قیام امام حسین(ع)، مانند ظلم‌ستیزی، حریت و آزادگی و تن ندادن به ذلت در برابر مستکبران بودند.  تقارن ایام سوگواری سالار شهیدان با 13 آبان به‌عنوان روز مبارزه با استکبار جهانی، خود پیشنهاددهنده‌ درنگ و تأمل بیشتری بر مبانی مشترک در نهضت امام خمینی (ره) با تأسی از قیام امام حسین (ع) است. بنابراین هدف از مقاله‌ حاضر، تمرکز بر تأثیرپذیری عمیق جنبه‌ استعمارستیزی در قیام امام خمینی از قیام امام حسین(ع) و حاکم بودن روح ظلم‌ستیزی در هر دو حرکت است. همچنان‌که شروع و پایه‌ریزی توده‌ای‌ترین انقلاب جهان، 15 خرداد سال 42 یعنی تنها چند روز پس از عاشورای حسینی، انجام شد. بدین‌ترتیب بسیاری از شعارهای انقلاب اسلامی بیانگر درک مردم از تأثیرپذیری امام از قیام سالار شهیدان است: «خمینی خمینی، تو فرزند حسینی»، «خمینی، خمینی تو وارث حسینی» و «نهضت ما حسینیه، رهبر ما خمینیه» از جمله شعارهایی بود که در زمان انقلاب توسط مردم سر داده می‌شد.  این پیوند عمیق میان استکبارستیزی و استعمارستیزی در اندیشه‌ امام (ره) با قیام امام حسین‌(ع) را می‌توان در این جمله‌ امام به‌وضوح دید: «اگر ما بخواهیم مملکت‌مان، یک مملکت مستقلی باشد، یک مملکت آزاد باشد، باید این رمز [قضیه‌ سیدالشهدا] را حفظ کنیم.» (صحیفه‌ امام، ج 10: 216) برای دستیابی به هدف این یادداشت، در قسمت «الف» به پیام ظلم‌ستیزی و حریت از یوغ مستکبران و طاغوتیان در قیام عاشورا خواهیم پرداخت. در قسمت «ب» به تأثیرات عمیق نهضت سیدالشهدا بر نهضت امام اشاره خواهد شد و در قسمت «پ» یادداشت، استکبارستیزی در اندیشه‌ امام به‌مثابه‌ مصداقی از شعار راهبردی «کل یوم عاشورا و کل ارض کربلا» مورد توجه قرار خواهد گرفت.
  الف- پیام ظلم‌ستیزی و مبارزه با استکبار در قیام امام حسین(ع)
 نهضت حضرت امام حسین (ع) دارای ابعاد و جلوه‌های گوناگون و آثار و ثمرات مختلف و پیام‌های ژرف و راهگشاست. یکی از برجسته‌ترین درس‌های مکتب حسینی، ظلم‌ستیزی و آزادگی است. نفی هرگونه ظلم و ستم و مبارزه با مستکبران، طاغوتیان و ستمگران زمان و دفاع و حمایت از محرومان و مستضعفان در ذات حرکت امام حسین(ع) قرار دارد که شعار «هیهات منا الذله» را می‌توان تجلی آشکار این پیام عاشورا دانست.  نهضت عاشورا با توجه به ماهیت اسلام‌خواهی و ظلم‌ستیزی‌اش، همواره الهام‌بخش نهضت‌های ظلم‌ستیز و آزادی‌خواه بوده است. مبارزه‌ مکتبی امام حسین(ع) تلاشی مقدس و تأثیرگذار بود که پیامدهای گوناگون پیدا و پنهان بسیاری را در عرصه‌های مختلف سیاسی، اجتماعی و فرهنگی در پی داشت. این پیامدها از قیام‌های مختار و توابین آغاز شد و تا انقلاب عظیم مردم ایران ادامه یافت.  علاوه بر بسیاری‌ از قیام‌های‌ ضدستم‌ و نهضت‌های‌ آزادی‌بخش‌ در جهان اسلام که با الهام‌ از حرکت ‌عزت‌‌آفرین‌ عاشورا شکل‌ گرفته‌ و به‌ ثمر رسیده‌ است‌، حتی‌ مبارزه‌های‌ استقلال‌‌طلبانه‌ ‌هند به‌ رهبری‌ «مهاتما گاندی‌» ثمره‌‌ این‌ الگوگیری‌ بود؛ همچنان‌‌که‌ خود گاندی‌ گفته‌ است‌: «من‌ زندگی‌ امام‌ حسین‌ را به‌‌دقت‌ خوانده‌ام‌ و توجه‌ به‌ صفحات‌ کربلا کرده‌ام‌ و بر من‌ روشن‌ شده‌ است‌ که‌ اگر هندوستان‌ بخواهد یک‌ کشور پیروز گردد، باید از قیام ‌حسین‌ الگو گیرد.» (عسکری اسلامپور، 1387: 44) « محمدعلی‌ جناح،» رهبر استقلال پاکستان نیز گفته‌ است‌: «هیچ‌ نمونه‌ای‌ از شجاعت‌، بهتر از آنکه‌ امام‌ حسین‌(ع) از لحاظ‌ فداکاری‌ و تهور نشان‌ داد، در عالم‌ پیدا نمی‌شود. به‌ عقیده‌‌ من‌، تمام‌ مسلمین‌ باید از سرمشق‌ این‌ شهیدی‌ که‌ خود را در سرزمین‌ عراق‌ قربانی‌ کرد، پیروی‌ کنند.» (همان‌) حریت و آزادگی نیز یکی دیگر از پیام‌های عاشورا در پیوند با ظلم‌ستیزی قیام امام حسین (ع) است. قیام عاشورا به ما آموخت ستم‌‌پذیری‌ و تحمل‌ سلطه‌ سلطه‌گران و مستکبران و سکوت‌ در برابر تعدی‌ و زیر بار منت‌ دونان‌ رفتن‌ و تسلیم‌ فرومایگان‌ شدن‌ و اطاعت‌ از کافران‌ و فاجران‌، همه‌ و همه‌ از ذلت‌ نفس‌ و زبونی‌ و حقارت‌ روح‌ انسانی‌ سرچشمه‌ می‌گیرد. استاد شهید مطهری در باب این پیام عاشورا ‌می‌فرماید:  «امام‌ حسین(ع) مرگ‌ با عزت‌ را بهتر از زندگی‌ با ذلت‌ می‌دانست‌. جمله‌‌ معروف‌ امام‌ حسین(ع)، هیهات‌ منا الذله‌، عجیب‌ است‌ و از آن‌ جمله‌هایی‌ است‌ که‌ تا دامنه‌ قیامت‌ از آن‌ حرارت‌ و نور می‌تابد. حماسه‌ و کرامت‌ و عزت‌ و شرافت‌ نفس‌ می‌بارد.» (حماسه‌ حسینی، ج 1، 1368: 54)
ب- تأثیر نهضت سیدالشهدا بر نهضت امام‌(ره)
 ریشه‌دار بودن نهضت امام (ره) و انقلاب اسلامی در نهضت امام حسین (ع) در سرتاسر لحظات انقلاب اسلامی آشکار است. تقارن 15 خرداد سال 1342 با 12 محرم 1383 و همین‌طور قطعی شدن سقوط رژیم شاه در تظاهرات عظیم تاسوعا و عاشورای 1357 (به‌مثابه‌ رفراندوم سرنگونی رژیم) خود گویای پیوند عمیق نهضت امام با قیام امام حسین (ع) است.  همان‌طور که در قسمت قبل اشاره شد، یکی از مهم‌ترین عناصر در ذات قیام امام حسین(ع)، ظلم‌ستیزی و آزادگی است. شعار «هیهات منا الذله» به‌عنوان پیام اصلی قیام امام حسین (ع)، شعاری است که به‌نحوی آشکار در اندیشه‌ امام خمینی و نهضت استعمارستیز و استبدادستیز ایشان هویداست.  حضرت امام(ره) با الهام از اندیشه‌ جاویدان «کل یوم عاشورا و کل ارض کربلا»، صحنه‌ مبارزه با شاه و اربابان غربی آن را صحنه‌ نبرد با یزیدیان زمان اعلام کردند و با فراگرفتن درس آزادگی، آشتی‌ناپذیری و ازخودگذشتگی از نهضت اباعبدالله، دریافته بودند ستم‌کشی برای پیروان اسلام راستین و پرورش‌یافتگان مکتب عاشورا پذیرفتنی نیست و قیام امام حسین(ع) در دفاع از مظلومان و محرومان و مقابله با مستکبران و ستمگران، به زمان و مکان خاصی محدود نیست.  امام درباره‌ پتانسیل انقلاب‌سازی عاشورای حسینی معتقد بودند: «واقعه‌ عظیم عاشورا از سال 61 هجری تا خرداد 42 و از آن زمان تا قیام حضرت بقیه‌الله ارواحنا لمقدمه الفداء، در هر مقطعی انقلاب‌ساز است.» (صحیفه‌ امام، ج 16: 179)  استاد شهید مرتضی مطهری نیز انقلاب عاشورایی امام خمینی را اینگونه بیان می‌کنند: «ندای امام خمینی (ره) از قلب فرهنگ و اعماق تاریخ و از ژرفای روح این ملت برمی‌خاست؛ مردمی که در طول 14 قرن حماسه‌ محمد (ص)، زهرا (س)، حسین(ع)، زینب(ع)، سلمان، ابوذر و...  را شنیده بودند و این حماسه‌ها با روحشان عجین شده بود، بار دیگر همان ندا را از حلقوم این مرد شنیدند و علی و حسین را در چهره‌ او دیدند... مردمی که سال‌ها این آرزو را که در زمره‌ یاران امام حسین(ع) باشند در سر می‌پروراندند، بناگاه خود را در صحنه‌ای اینچنین مشاهده کردند، گویا حسین(ع) را به‌عینه می‌دیدند. کربلا، حنین، بدر، احد، تبوک و خیبر... را می‌دیدند.» (شهید مطهری، 1374: 119)
پ- استکبارستیزی در اندیشه‌ امام مصداق راهبرد «کل یوم عاشورا و کل ارض کربلا»
حضرت امام خمینی (ره) را باید یکی از بزرگ‌ترین قهرمانان مبارزه با استعمار در تاریخ معاصر دانست. معمار کبیر انقلاب به‌صراحت گفتمان و منطق انقلاب را ضدمنافع استکباری، بالاخص در رأس آنها آمریکا، معرفی می‌نمایند. ایشان توانست اندیشه‌ مبارزه با استعمار را از مرز ایده فراتر برده و به عمل درآورد. مبارزه با استکبار در نظر ایشان، به‌منزله‌ راهبرد «کل یوم عاشورا و کل ارض کربلا» است. از این رو، مبارزه با مستکبران را در امتداد رخداد عظیم عاشورا تعبیر و تعریف می‌نمودند.  در اندیشه‌ امام، اساساً مقصد نهایی انبیا و اولیا، ریشه‌کن کردن استکبار بوده است و در تحلیل وسیع‌تری، جنگ حق و باطل در طول تاریخ بوده است و همواره در پیش روی انبیا، از حضرت آدم تا خاتم (ص)، قلدران و زورگویانی بوده‌اند که منافع‌شان به خطر می‌افتاده است. در تفکر امام، نزدیک‌ترین حلقه به انبیا، مستضعفان بودند و مقصد انبیا، نجات مظلومان از چنگال ستمگران بوده است. لذا امام (ره) مستضعفان را دوستان واقعی انقلاب اسلامی و مستکبران را دشمنان همیشگی انقلاب اسلامی معرفی می‌کنند و بر این اساس، دلیل مبارزه با دشمن را جنگ عقیدتی و ایدئولوژیک اسلام و کفر می‌داند و می‌فرمایند:  «جنگ ما جنگ عقیده است و جغرافیا و مرز نمى‏شناسد و ما باید در جنگ اعتقادى‏مان، بسیج بزرگ سربازان اسلام را در جهان به راه اندازیم.» (صحیفه‌ امام، ج 21: 87)  بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران با الهام گرفتن از آموزه‌ها و دستاوردهای عاشورایی، حماسه‌ حسینی را مبنا و پایه‌ای برای قیام و مبارزه‌ مردم انقلابی ایران برضد استبداد محمدرضا پهلوی و استکبار جهانی به رهبری آمریکا قرار دادند. شاید این کلام امام بتواند گویای درس استکبارستیزی، ظلم‌ستیزی و طاغوت‌ستیزی ایشان در بهره‌گیری از مبانی مکتب امام حسین باشد:  «امام حسین به ما آموخت در حالی که ستمگران زمان بر مسلمین حکومت می‌کنند در مقابل او، اگرچه قوای شما ناهماهنگ باشد، به‌ پا خیزید و استنکار کنید. اگر کیان اسلام را در خطر دیدید، فداکاری کنید و خون نثار کنید.» (پیام امام به حجاج، یکم آذر 57)
منابع
صحیفه‌ امام، جلدهای 28، 21، 2، 10 و 16
مطهری، شهید مرتضی (1368)، حماسه‌ حسینی، ج یک، انتشارات صدرا
مطهری، شهید مرتضی (1374)، پیرامون انقلاب اسلامی، انتشارات صدرا
عسکری اسلامپور، کریم (1387)، امام حسین(ع) و قیامش در آینه‌ اندیشه‌ها، پاسدار اسلام، شماره‌ 325
پیام امام خمینی (ره) به حجاج بیت‌الله الحرام، نوفل لوشاتو، 1 آذر 57
  * دانشجوی دکترای علوم سیاسی
منبع: برهان