ایمان اسدی*: امروز در نظام بین‌المللی کنترل تسلیحات و خلع سلاح، جامعه جهانی با 2 دسته تسلیحات متعارف(1)  و غیرمتعارف(2)  مواجه است. هر چند تعریف دقیق و پذیرفته شده در سطح بین‌المللی برای هیچ‌یک از این دو دسته وجود ندارد ولی با مراجعه به برخی اسناد سازمان ملل می‌توان دریافت سلاح‌ کشتار جمعی باید به نحوی تعریف شود که در بردارنده سلاح‌های انفجار اتمی، سلاح‌هایی که با مواد رادیواکتیو عمل می‌کنند، سلاح‌های بیولوژیک و شیمیایی و تمام سلاح‌هایی که در آینده تولید می‌شوند و از حیث تخریب دارای آثار مشابهی هستند، باشد. بر مبنای گزاره اخیر، می‌توان پیش‌بینی کرد تا سال‌های آینده سلاح‌های رادیولوژیک نیز در دسته این سلاح‌ها قرار می‌گیرد.
درباره تسلیحات متعارف نیز تعریف دقیقی وجود ندارد اما به طور اجمالی می‌توان گفت تسلیحات متعارف، سلاح‌هایی هستند که در دسته‌بندی سلاح‌های شیمیایی، هسته‌ای، رادیولوژیک و بیولوژیک قرار ندارند، به عبارت دیگر می‌توان گفت سلاح‌های کشتار جمعی دارای 2 ویژگی «قدرت تخریب بالا» و «آثار تخریبی غیرقابل تفکیک» هستند. سلاح‌های متعارف، هر چند قدرت تخریب بالا و گسترده‌ای دارند اما اولا قدرت تخریب آنها معادل سلاح‌های کشتارجمعی نیست و ثانیا می‌توانند آثار تخریبی خود را تفکیک کرده و منطقه مشخصی را هدف بگیرند.
اما به‌رغم وجود تعریفی دقیق برای سلاح‌های متعارف و تعیین معیارهایی برای شناخت این دسته از تسلیحات، مصادیق متعددی برای آنها ذکر شده است. در مهم‌ترین مورد می‌توان به طرح ثبت تسلیحات متعارف سازمان ملل متحد(4) اشاره کرد. در این طرح، کشورها به صورت داوطلبانه با هدف اعتمادسازی بین یکدیگر و کمک به جلوگیری از منازعه و شفافیت در تسلیحات، صادرات و واردات تسلیحات متعارف خود را به سازمان ملل گزارش می‌دهند. در این طرح، 7 مصداق برای تسلیحات متعارف قید شده است که کشورها گزارش خود را در 7 دسته ارائه می‌دهند. این هفت دسته(5) عبارتند از:
- تانک‌های جنگی (6)
- خودروهای زرهی رزمی (7)
- سامانه‌های توپخانه‌ای سنگین(با کالیبر بالا) (8)
- هواپیماهای رزمی (9)
- بالگردهای تهاجمی (10)
- کشتی‌های جنگی (11)
- موشک‌ها و سامانه‌های موشکی(12)  
در این طرح، در توضیح دسته هفتم برای موشک قید شده است: «راکت‌های هدایت‌شونده و غیر هدایت‌شونده و موشک‌های کروز و بالستیک دارای قابلیت حمل یک کلاهک یا سلاح‌های کشتاری برای بردی حداقل 25 کیلومتر». در واقع ابزار جنگی موشک صرف نظر از قابلیت حمل تسلیحات متعارف یا نامتعارف، براساس طرح ثبت سازمان ملل متحد در دسته تسلیحات متعارف قرار می‌گیرد و براساس این گزارش که به صورت سالانه منتشر می‌شود، صادرات و واردات موشک‌هایی که دارای قابلیت حمل سلاح‌های کشتار جمعی هستند نیز در زمره این تسلیحات متعارف قرار گرفته و نقل و انتقال آنها گزارش می‌شود.(13)
ماده اول معاهده تجارت تسلیحات(14) که سوم ژوئن 2013 منعقد و 24 دسامبر 2014 اجرایی شد، هدف معاهده را تاسیس بالاترین سطح ممکن استانداردهای بین‌المللی مشترک برای تنظیم یا ارتقای تنظیم تجارت بین‌المللی در زمینه تسلیحات متعارف و جلوگیری و ریشه‌کن کردن تجارت غیرقانونی تسلیحات متعارف می‌داند. این معاهده که موضوع آن تجارت تسلیحات متعارف است، این قبیل تسلیحات را به 8 دسته تقسیم کرده است. این تقسیم‌بندی همان دسته‌بندی طرح ثبت سازمان ملل است که فقط سلاح‌های کوچک و سبک(15)  را به آن اضافه کرده است. در نتیجه در این دسته‌بندی نیز موشک به صورت کامل و بدون هیچ‌گونه تفکیک در انواع آن، در زمره سلاح‌های متعارف قرار می‌گیرد.
همچنین ترتیبات «واسنار» به عنوان یکی از رژیم‌های کنترل صادرات، به موضوع کنترل تسلیحات متعارف و اقلام دو منظوره می‌پردازد. این ترتیبات، سازوکاری تحت عنوان محدوده گزارش‌دهی(16) دارد که اعضای ترتیبات هر 6 ماه یک بار باید اطلاعات کاملی درباره 7 قلم از تسلیحات متعارف در صورت ارسال به کشورهای غیرعضو ترتیبات ارائه دهند. این 7 قلم سلاح‌های متعارف، همان سلاح‌های هفتگانه طرح ثبت سازمان ملل است که موشک و سامانه‌های موشکی نیز ذیل آنها قرار دارد.
هر چند در سطح نظام بین‌الملل، تاکنون تلاش‌هایی جهت خاص کردن موشک ذیل سلاح‌های متعارف صورت گرفته است ولی این جنگ‌افزار ذیل سلاح‌های متعارف پذیرفته شده است، هر چند مخالفانی داشته باشد. به عنوان مثال ایالات متحده آمریکا در راستای محدودسازی و ویژه‌سازی برخی سلاح‌های متعارف، عبارتی را تحت عنوان سلاح‌های متعارف پیشرفته (17)  خلق کرده است که بر مبنای دسته‌بندی اداره امنیت بین‌الملل و عدم اشاعه معاونت کنترل تسلیحات و امنیت بین‌الملل وزارت خارجه ایالات متحده آمریکا، این قبیل سلاح‌ها شامل سیستم‌های دفاع هوایی قابل حمل انفرادی، سیستم‌های تسلیحاتی عظیم و تجهیزات نظامی سنگین (مانند تانک، جنگنده و موشک)، سنسورها و لیزرها و مهمات هدایت‌شونده و دقیق است. در واقع وزارت خارجه آمریکا تلاش می‌کند با تفکیک سلاح‌های متعارف، این دسته را به عنوان نوع پیشرفته آن که شامل موشک هم می‌شود مشمول سیاست‌های کنترل صادرات ملی خود کرده و صادرات آن را با محدودیت‌هایی مواجه کند.(18) البته این رویکردهای یکجانبه‌گرایانه از سوی آمریکا تا حدی با اقبال دیگر بازیگران در رژیم‌های کنترل صادراتی مواجه شده است.
در واقع نکته بسیار کلیدی این است که موشک‌های بالستیک دارای کاربری دوگانه هستند، هم می‌توان بر آنها کلاهک‌های متعارف سوار و هم می‌توان آنها را به کلاهک هسته‌ای مسلح کرد. یعنی مواد و مهمات انفجاری موشک هم می‌تواند متعارف باشد و هم از سلاح‌های کشتار جمعی به عنوان مهمات موشک استفاده شود. ادبیات بین‌المللی تولید شده در این موضوع نیز تا حدی موید این مطلب است. به عنوان مثال در گزارش «The issueof missiles in all its aspects» دبیرکل سازمان در سال 2008 قید شده است که موشک‌های بالستیک و کروز می‌توانند با کلاهک‌های متعارف و نامتعارف مسلح شوند. هر دو نوع اینها نگرانی‌های امنیتی متمایزی هم در سطح منطقه‌ای و هم در سطح جهانی دارند که این نگرانی‌ها نه فقط به خاطر توانمندی آنها برای حمل سلاح‌های کشتار جمعی یا مهمات متعارف است، بلکه به خاطر دشواری تشخیص موشک‌های مسلح شده با تسلیحات متعارف و نامتعارف در آسمان است.(19)
در رابطه با این موضوع که موشک‌های بالستیک، قابلیت استفاده و حمل هم تسلیحات متعارف و هم غیرمتعارف را دارند، ادبیات بسیاری هم در اسناد رسمی و هم در گزارش‌های تحلیلی وجود دارد. به عنوان نمونه مرکز مطالعات عدم اشاعه ایالات متحده آمریکا، موشک‌های هاسونگ 5 و 6 کره‌شمالی را که دارای بردی به ترتیب 300 و 500 کیلومتری هستند موشک‌هایی معرفی می‌کند که می‌توانند کلاهک متعارف حمل کنند اما همچنین ممکن است توانمندی حمل سلاح‌های هسته‌ای، میکروبی و شیمیایی را هم داشته باشند.(20)
در رابطه با مسلح‌سازی کلاهک موشک‌های بالستیک با تسلیحات متعارف، می‌توان به ماموریت پنتاگون با عنوان ضربت جهانی سریع(21)  اشاره کرد. طرحی که براساس آن ایالات متحده آمریکا موفق خواهد شد هر نقطه‌ای در جهان را بدون اتکا بر استقرار نیرو و تجهیزات در مناطق مختلف، ظرف چند ساعت مورد هدف قرار دهد. براساس گزارش ارزیابی تهدیدات جهانی جامعه اطلاعاتی آمریکا به ریاست «جیمز کلاپر»، بسیاری از تحلیلگران معتقدند موشک بالستیک دوربرد مسلح شده با کلاهک متعارف نیز می‌تواند سلاح ایده‌آلی برای چنین ماموریتی باشد.(22) در راستای این طرح، نیروی هوایی و دریایی ایالات متحده آمریکا موظف به انجام تحقیقاتی با هدف ایجاد کلاهک‌های متعارف موثر برای موشک‌های بالستیک استراتژیک شده‌اند.(23)
در واقع موشک‌ بالستیک که قطعا در زمره تسلیحات متعارف قرار می‌گیرد و حتی کلاهک‌های آن با مهمات انفجاری متعارف مسلح می‌شود، می‌تواند به عنوان ابزاری جهت پرتاب سلاح‌های کشتار جمعی مورد استفاده قرار گیرد و کلاهک آن با سلاح‌های هسته‌ای، شیمیایی و میکروبی مسلح شود. اما نکته بسیار مهمی که در این زمینه وجود دارد این است که ادعایی مطرح می‌شود مبنی بر اینکه، موشک‌های بالستیک جهت حمل تسلیحات متعارف، فاقد توجیه استراتژیک است و اگر مسلح کردن این سلاح‌ها با تسلیحات متعارف صورت گیرد فوق‌العاده ناکارآمد است. در ادامه به ذکر دلایل ناکارآمد بودن و غیرقابل توجیه بودن تجهیز موشک‌های بالستیک با کلاهک‌های متعارف پرداخته و پاسخ مناسب آنها را ارائه می‌دهیم.
نخستین انتقادی که در این زمینه مطرح می‌شود، دقت موشک‌های بالستیک میانبرد است، چرا که موشک‌های بالستیک کوتاه‌برد معمولا از دقت بالایی برخوردارند و یک قاعده کلی وجود دارد که هر چه برد موشک بالا می‌رود از دقت آن کاسته می‌شود. در همین راستا مطرح می‌شود موشک‌های بالستیک میانبرد به دلیل اینکه عمدتا از دقت بالایی برخوردار نیستند، مناسب حمل کلاهک متعارف برای یک هدف خاص یا به صورت نقطه‌زنی نیستند. به عنوان مثال در یکی از گزارش‌ها قید شده است موشک‌های بالستیک مناسب مناطق مورد هدف بزرگ از قبیل شهرها هستند، چه آنها با کلاهک‌های کشتارجمعی اعم از هسته‌ای، شیمیایی و میکروبی مسلح شده باشند و چه با کلاهک‌های متعارف با قدرت انفجاری بالا. نکته‌ای که در این زمینه وجود دارد این است که موضوع بی‌دقتی موشک‌های بالستیک یا فاقد توان نقطه‌زنی آنها مربوط به موشک‌های بالستیک قدیمی است و با تحول و پیشرفت در اینگونه موشک‌ها این مشکل تا حد زیادی برطرف شده است. به عنوان مثال در گذشته موشک بالستیک اسکاد A با برد 190 کیلومتر و دقتی در حدود 3 کیلومتر، یا موشک اسکاد B با برد 300 کیلومتر و دقت 450 متر و اسکاد C با برد 550 کیلومتر و دقت 700 متر نمونه‌ای از موشک‌های بالستیک بوده‌اند.(24) طبیعتا این چنین موشک‌هایی چه با کلاهک کشتارجمعی مسلح شده باشند و چه با کلاهک متعارف، دارای آثار مخرب غیرقابل تفکیک بوده و تضمینی برای محدود کردن قدرت تخریب آنها به هدفی معین مانند پایگاه نظامی و... وجود ندارد. در واقع هر چقدر برد موشک‌های بالستیک افزایش پیدا می‌کرد، دقت آنها کمتر می‌شد و طبیعتا درصد خطای آنها افزایش می‌یافت. بر همین اساس بود که ادعا می‌شد چنین موشک‌هایی برای حمل تسلیحات متعارف، ناکارآمد، فاقد توجیه و مناسب حمل سلاح‌های کشتار جمعی هستند، چرا که توان تخریب سلاح‌های کشتار جمعی به هدف معینی محدود نمی‌شود و همه‌ موجوداتی را که در شعاع تخریب آن قرار دارد از بین می‌برد.
امروز موشک‌های بالستیک مجهز به سیستم‌های هدایت‌شونده با کنترل رایانه‌ای پیشرفته، عمده موشک‌های بالستیک بین قاره‌ای مجهز به کلاهک هسته‌ای آمریکا و روسیه و موشک‌های بالستیک شلیک‌شونده از زیر دریایی، نسبتا موشک‌هایی با دقت بالا هستند.(25) در حال حاضر موشک‌های بالستیک مختلفی وجود دارد که دارای دقت بالایی هستند و حتی در زمره موشک‌های نقطه‌زن قرار می‌گیرند. در ادامه صرفا به معرفی 4 نوع موشک بالستیک هند که خطای آنها زیر 100 متر است، می‌پردازیم:
• موشک Agni-V  
* سال ساخت: 2014
* برد: 8000-5000 کیلومتر
* وزن کلاهک جنگی 1500 کیلوگرم
* خطا :کمتر از 10 متر
•موشک Shaurya
* سال ساخت: 2011
* برد: 700 تا 1000 کیلومتر
* وزن کلاهک: 800-500 کیلوگرم
* خطا: 20 تا 30 متر
•موشک (Sagarika (K-15
* سال ساخت: 2010
* برد: 750 کیلومتر با کلاهک 1000 کیلوگرمی و 1900 کیلومتر با کلاهک 180 کیلوگرمی
* وزن کلاهک: 1000 کیلوگرم
* خطا: تک رقمی
•موشک DHANUSH
* سال ساخت: 2010
* برد: 250 تا 350 کیلومتر
* وزن کلاهک: 500 تا 1000 کیلوگرم
* خطا: بین 25 تا 50 متر
با این تفاسیر نمی‌توان با انتقاد از دقت موشک‌های بالستیک، آنها را صرفا در زمره سیستم‌های حمل سلاح‌های کشتار جمعی طبقه‌بندی کرد یا حتی موشک‌های بالستیک مسلح به کلاهک متعارف را دارای آثار مخرب و غیر قابل تفکیک و به تعبیری نوعی سلاح کشتار جمعی قلمداد کرد. امروز موشک‌های بالستیک از منظر دقت توانسته‌اند به موشک‌های کروز نزدیک شده و از دقت قابل توجهی برخوردار شوند. در نتیجه موشک بالستیک مسلح شده با کلاهک متعارف، در صورت برخورداری از دقت بالا می‌تواند به یکی از جنگ‌افزارهای متعارف بسیار موثر تبدیل شود، چرا که هم قدرت تخریب بالایی دارد، هم این قدرت تخریب قابل کنترل است و هم اینکه این قبیل موشک‌ها با توجه به برد زیاد و توان تخریب قابل توجه، از بازدارندگی بالایی برخوردارند. در جنگ‌های مختلف می‌توان از این موشک برای هدف قرار دادن پایگاه‌های نظامی، فرودگاه‌ها، ناوهای دریایی، زیرساخت‌های صنعتی و.... استفاده کرد.
حال مساله‌ای که به وجود می‌آید و از سوی مخالفان توسعه برنامه موشک‌های بالستیک ایران مطرح می‌شود، این است که با توجه به اینکه موشک‌های بالستیک میانبرد ایران از دقتی مشابه گونه‌های غربی آن برخوردار نیستند و فاقد قابلیت نقطه‌زنی نیز هستند، صرفا برای حمل کلاهک هسته‌ای ساخته شده است و حتی در صورت مسلح‌سازی با استفاده از مهمات متعارف، دارای آثار مخرب غیر قابل تفکیکی است و تا حدی اثری شبیه سلاح‌های کشتار جمعی دارد. در پاسخ به این شبهه باید متذکر شد توان برنامه موشکی بالستیک جمهوری اسلامی ایران در مسیر بهسازی و پیشرفت قرار دارد، در صورتی که ایران در حال حاضر فاقد موشک‌های بالستیک میانبرد نقطه‌زن باشد (حداقل از منظر داده‌های طرف غربی) روند تست موشک‌های بالستیک ایران، حکایت از افزایش دقت و کاهش خطای چنین موشک‌هایی دارد. به عنوان نمونه درباره دقت یکی از آخرین موشک‌های بالستیک میانبرد تست شده توسط ایران، می‌توان به موشک «عماد» اشاره کرد که ضمن برخورداری از برد 1700 کیلومتر دارای دقت 500 متری است که در مقایسه با آنچه درباره دقت موشک‌های بالستیک دارای بردی نسبتا مشابه عماد مانند شهاب 3 مطرح می‌شود، پیشرفت چشمگیری در دقت این موشک اتفاق افتاده است و ادامه این روند پیشرفت جز با تست موشک‌های بالستیک دارای برد زیاد و دقت بالا به وجود نمی‌آید.
همچنین با توجه به اینکه جمهوری اسلامی در زمینه موشک‌های بالستیک کوتاه‌برد مانند فاتح 313 توانسته به قابلیت نقطه‌زنی و دقت بسیار بالا برسد، توجیه منطقی وجود دارد که با تلاش و سرمایه‌گذاری مستمر در این حوزه می‌تواند قابلیت نقطه‌زنی و دقت بالا را در موشک بالستیک میانبرد خود نیز به وجود آورد و مانند برخی قدرت‌های نظامی دنیا که دارای موشک‌های بالستیک میانبرد و بین قاره‌ای با دقت بالا و قابلیت نقطه‌زنی هستند، ایران نیز با ادامه روند برنامه موشکی خود، به این قوت دست یابد.
***
پی‌نوشت
1-conventional
2- unconventional
3-Stohl, Rachel and Grillot, Suzette (2013),’’ The International Arms Trade’’, John Wiley and Sons.
4- UN Register of Conventional Arms
5- category
6- Battle tanks
7- Armoured combat vehicles
8- Large-calibre artillery systems
9- Combat aircraft
10- Attack helicopters
11- Warships
12- Missiles and missile launchers
13-  در مورد سیستم ثبت سازمان ملل متحد باید گفت محتوایی که هر سال توسط این سامانه ارائه می‌شود از جامعیت برخوردار نیست. همانطور که شاهد هستیم برخی کشورها در برخی سال‌ها به ارائه گزارش پرداخته‌اند ولی در برخی سال‌ها گزارشی از آنها در سازمان ملل متحد وجود ندارد. به عنوان مثال کشور چین از سال 1992 تا 1996 به ارائه گزارش پرداخته است ولی حد فاصل سال‌های 1996 تا 2006 گزارشی از چین موجود نیست. مانند این مثال موارد بسیاری وجود دارد. موضوع دیگری که مطرح است عدم شفافیت لازم برای کسب اطمینان مبنی بر صداقت اطلاعات ارائه شده در registry است، زیرا سازوکاری جامع و کامل برای اینکه اطمینان حاصل شود اطلاعاتی که کشورها در اختیار این سازمان می‌گذارند صحیح است، وجود ندارد، لذا احتمال این بحث که برخی از این اطلاعات با واقعیت تفاوت داشته باشد نیز وجود دارد.
نکته بعدی مربوط به عدم ارائه جزئیات برخی تبادلات تسلیحاتی است که به عنوان نمونه در موضوع مورد بحث بعضا  شاهد آن هستیم که در زمینه موشک‌ها و لانچرهای آنها هیچ توضیحی داده نشده و صرفا به بیان کلمه missile یا launcher اکتفا شده است. با بررسی انجام شده در اطلاعات ارائه شده در سازمان registry، هیچ موشکی که با معیار معین شده  توسط MTCR در تناقض باشد ارائه نشده است. بیشتر اطلاعات مربوط به  موشک که در گزارش‌های این سامانه وجود دارد مربوط به سیستم‌های دفاعی قابل حمل توسط انسان، لانچرهای مربوط به برخی موشک‌ها و  موشک‌های با برد کم و وزن کلاهک کم است. به عنوان مثال با بررسی اطلاعات مربوط به ایالات متحده آمریکا طی 10 سال گذشته شاهد این هستیم که در تمام این 10 سال موشک‌ها و موارد مرتبط با آنها شامل موشک‌های کروز، یا موشک‌های هوا به هوا که روی هواپیما نصب می‌شوند یا لانچر‌های مرتبط با پرتاب موشک یا موشک‌هایی که هیچگونه اطلاعاتی از آنها وجود ندارد است.
 14 - Arms Trade Treaty
15 - Small arms and light weapons
16- Scope of Reporting
17- Advanced Conventional Weapons
/18 - http://www.state.gov/t/isn/acw
19-http://www.un.org/ga/search/view_doc.asp?symbol=A/63/176
20 - Bermudez Joseph S. (1999). A history of ballistic missile development in the DPRK: Monterey Institute of International Studies, Center for Nonproliferation Studies.
21- prompt global strike
22-https://www.armed-services.senate.gov/imo/media/doc/Clapper_02-09-16.pdf
23-https://www.armscontrol.ru/pubs/en/em090918.pdf
24- http://missilethreat.com/missiles/r-11-17-ss-1-scud/
25- http://missilethreat.com/range-accuracy-and-warheads/
*کارشناس ارشد روابط بین‌الملل دانشگاه تهران