محمدحسن طباطبایی*: با توجه به ماهیت قراردادهای نفتی و عدم انتشار آنها به صورت واقعی در سطح افکار عمومی در قبل از انقلاب اسلامی، لازم به توضیح است مطالبی که در پی می‌آید ترجمه مقالاتی است که توسط اینجانب قبل از انقلاب اسلامی در سال 1355 از مجله اکونومیست (Economist) صورت گرفته است و این ترجمه در کنار درس اقتصاد نفت در دانشگاه تبریز ارائه شد. متن زیر مربوط به قراردادهای نفتی بعد از کودتای 1332 است. اینجانب بعد از انقلاب اسلامی به وزارت نفت جمهوری اسلامی ایران مراجعه کرده و خواهان متن قراردادهای نفتی پیش از انقلاب جهت مقایسه با قراردادهای نفتی جمهوری اسلامی ایران که از طریق بیع متقابل و روش B.O.T صورت گرفته، شدم که متأسفانه هیچ کدام را برخلاف قانون در اختیار اینجانب نگذاشتند(!)
1- اکتبر 1953 مذاکرات میان دولت زاهدی و نمایندگان آمریکا درباره نفت ایران و بهره‌برداری از آن به وسیله انحصارات خارجی آغاز شد.
2- 17 اکتبر 1953 هوور، مشاور ویژه وزارت خارجه آمریکا در مساله نفت وارد تهران شد و درباره تشکیل کنسرسیوم بین‌المللی نفت برای استخراج، بهره‌برداری، تصفیه و فروش نفت ایران با دولت زاهدی به مذاکره پرداخت.
3- فوریه 1954 کنفرانس نمایندگان نفتی آمریکا و انگلستان درباره تقسیم نفت ایران در لندن تشکیل شد.
4- 25 فوریه 1954 کمپانی بریتیش پترولیوم (B.P) و نمایندگان کمپانی‌های نفتی آمریکا و سایر کمپانی‌ها در غیاب ایران درباره چگونگی تشکیل کنسرسیوم بین‌المللی نفت برای بهره‌برداری از نفت ایران با هم به توافق رسیدند. کنسرسیوم جدیدالتأسیس تصمیم گرفت مبلغ 400 میلیون دلار به عنوان غرامت از دست دادن انحصار نفت ایران به کمپانی بریتیش پترولیوم (B.P) بپردازد. تقسیم‌بندی سهام انحصارات نفتی شرکت‎کننده در کنسرسیوم بین‌المللی نفت به قرار زیر صورت گرفت.
5 کمپانی آمریکایی: 1) استاندارد اویل نیوجرسی، 2) استاندارد اویل کالیفرنیا، 3) تگزاس اویل کمپانی، 4) سوکوتی واکیوم اویل کمپانی، 5) گلفاویل کورپوریشن، بر روی هم 40درصد  سهام را به دست آوردند. 14درصد  سهام به شرکت نفتی انگلیسی- هلندی رویال داچ شل و 6 درصد  سهم به کمپانی نفتی فرانسوی فرانسوا دوپترول رسید.
5- 8 دسامبر 1954 پس از تشکیل کنسرسیوم،‌ نمایندگان کنسرسیوم درباره تحویل و بهره‌برداری نفت جنوب به وسیله کنسرسیوم با دولت زاهدی وارد مذاکره شدند.
6- 19 دسامبر 1954 علی امینی، وزیر دارایی دولت زاهدی قرارداد نهایی میان دولت ایران و کنسرسیوم بین‌المللی نفت را امضا کرد.
7- قرارداد نفتی کنسرسیوم با ایران با قانون ملی شدن صنایع نفت مصوب 1951 کاملاً مغایرت داشت. طبق قانون ملی شدن صنعت نفت مقرر شده بود خود ایران باید از نفت خود بهره‌برداری کند و حال آنکه طبق شرایط موافقتنامه میان ایران و کنسرسیوم، اکتشاف و استخراج و حمل‌ونقل نفت جنوب ایران به کنسرسیوم واگذار شده بود.
8- طبق شرایط قرارداد با کنسرسیوم، منطقه‌ای وسیع‌تر از اراضی تحت اختیار کمپانی بریتیش پترولیوم و به علاوه 8 جزیره خلیج‌فارس از جمله قشم، خارک، هنگام، هرمز و همچنین حاشیه خط ساحلی به شعاع 3 مایل از این جزایر و از سواحل ایران در اختیار کنسرسیوم قرار گرفت.
9- همه پالایشگاه‌ها، لوله‌های نفت، کارخانه‌های برق، خطوط تلگراف و تلفن، بنادر، راه‌های آهن و شوسه، فرودگاه‌ها و ایستگاه رادیو در اختیار کنسرسیوم نفت قرار گرفت و نیز کنسرسیوم این حق را به دست آورد که به میل خود راه‌آهن، بنادر و فرودگاه و ایستگاه رادیویی و خطوط تلفن احداث کند و بدین ترتیب شرکت ملی نفت ایران عملاً و کاملاً از کنترل ادارات و امور استخراج و تصفیه و حتی فروش نفت کنار گذاشته شد.
10- مدت بهره‌برداری کنسرسیوم طبق این قرارداد 25 سال با حق تمدید بعدی سال 1994 تعیین شد. طبق ماده 41 این قرارداد ایران حق لغو قرارداد مزبور را ندارد و کنسرسیوم حق دارد تا انقضای موعد مقرر از نفت ایران بهره‌برداری کند.
11- قرارداد با کنسرسیوم، 21 اکتبر 1954 در مجلس شورای ملی و 28 اکتبر در مجلس سنا به تصویب رسید.
12- کنسرسیوم در مدت 9 سال فعالیت خود یعنی تا سال 1963 بیش از 340 میلیون تن نفت استخراج کرد. این مقدار بیش از مقدار نفتی بود (325 میلیون تن) که کمپانی بریتیش پترولیوم طی 50 سال فعالیت خود در ایران، نفت از ایران استخراج کرده بود.
13- میزان نفتی که در تمام این مدت توسط شرکت ملی نفت ایران استخراج شد فقط 250 تا 260 هزار تن بود یعنی کمتر از یک هزارم میزان استخراج کنسرسیوم.
14- کنسرسیوم از اجرای ماده 23 قرارداد خود با ایران مبنی بر تحویل 5/12درصد  همه نفت استخراجی به ایران خودداری می‌کرد.
15- طبق ماده 17 قرارداد با کنسرسیوم، همه مخارج تأسیسات بهداشتی به عهده شرکت ملی نفت ایران بود و 400 میلیون ریال هزینه این امور را دولت ایران باید تأمین کند.
16- کنسرسیوم اوایل سال 1959 بدون موافقت دولت ایران و به طور یک‎جانبه شرایط موافقتنامه را نقض کرد و خودسرانه قیمت فروش نفت ایران را پایین آورد.
17- شاه ایران در مصاحبه با خبرنگار روزنامه لوموند در تاریخ 27 ژوئیه 1959 اظهار داشت از شرایط قرارداد با کنسرسیوم ناراضی است. او گفت: قراردادی که سال 1954 منعقد شد، دارای نواقص بسیاری است و ما می‌خواهیم سهم منافع خودمان را بالا ببریم.
18- آگوست 1957 لایحه واگذاری امتیاز بهره‌برداری از 3 منطقه نفتی ایران، یعنی بلوچستان و منطقه شرقی کوه‌های زاگرس و زیرآب‌های خلیج‌فارس به مساحت
23 هزار کیلومتر مربع از طرف شرکت ملی نفت ایران به کمپانی نفتی ایتالیایی آنی آجیپ، واگذار شده و در مجلس شورای ملی به تصویب رسید. کمپانی مزبور باید نفت و گاز مناطق مزبور را استخراج کند و طبق شرایط امتیازنامه 75درصد  از سود حاصل را به دولت ایران پرداخت کند.
19- مه سال 1958 مجلس شورای ملی، لایحه واگذاری امتیاز بهره‌برداری از یک رشته مناطق نفتخیز دیگر به کمپانی آمریکایی «پان آمریکن پترولیوم کورپوریشن» را با شرایط مشابه به تصویب رساند. مساحت بهره‌برداری این کمپانی 19 هزار کیلومتر مربع بود که در فارس و بوشهر قرار داشت.
20- ژوئن 1958 مجلس شورای ملی لایحه واگذاری بهره‌برداری از منطقه نفتی دریای عمان به مساحت 100 کیلومتر مربع با شرایط مشابه دو قرارداد فوق را به کمپانی نفتی کانادایی «سپ فایر پترولیوم لی میتد» به تصویب رسانید.
21- سال 1965 شرکت پتروشیمی وابسته به شرکت ملی نفت ایران تأسیس شد. این شرکت در آغاز سال 1966 با شرکت‌های آمریکایی یک رشته قرارداد بست که به موجب این قراردادها چند مؤسسه بزرگ پتروشیمی بر پایه مشارکت در بندر شاهپور آبادان و جزیره خارک ایجاد شد و سال 1970 از این مؤسسات بهره‌برداری آغاز گردید.
22- سال 1966 یک کارخانه تولید کود شیمیایی که در شمال شیراز ساخته شد، مورد بهره‌برداری قرار گرفت. این کارخانه با کمک‌های فنی کارشناسان فرانسوی ساخته شد.
23- در مؤسسات پتروشیمی با استفاده از محصولات نفت، گوگرد، آمونیاک و اسید فسفریک، گرد لباسشویی و دیگر محصولات شیمیایی تولید شده و علاوه بر مصرف داخلی مقداری از آنها به خارج صادر شد، تولید صنایع پتروشیمی با آهنگ پرشتابی رشد یافت، اضافه رشد سالانه آن در سال‌های 70ـ 1969 به 178 درصد و در سال‌های 72ـ 1971 به 203 درصد رسید.
24- ژانویه 1966 بین ایران و شوروی قرارداد استخراج گاز و استفاده از گاز در صنایع به امضا رسید. شوروی در ازای واگذاری کارخانه ذوب آهن به ایران به صورت پایاپای از ایران به مدت 10 سال و هر سال 10 میلیارد مترمکعب گاز دریافت می‌کند.
25- تا سال 1973 منابع نفت ایران به طور کامل در اختیار شرکت‌های نفت خارجی و به طور عمده کنسرسیوم بین‌المللی نفت بود که از 99 درصد استخراج این منابع استفاده می‌کردند و سهم کنسرسیوم بین‌المللی نفت 90 درصد نفت استخراجی از این منابع می‌شد. میزان استخراج نفت از منابع نفتی ایران از سال 1963 تا 1975 از این قرار بود:
سال 1963 = 8/72 میلیون تن، سال 1964 = 84 میلیون تن، سال 1965 = 8/93 میلیون تن، سال 1966 = 106 میلیون تن، سال 1967 = 130 میلیون تن، سال 1968 = 142 میلیون تن، سال 1969 = 162 میلیون تن، سال 1970 = 191 میلیون تن، سال 1971 = 227 میلیون تن، سال 1972 = 3/262 میلیون تن، سال 1973= 293 میلیون تن، سال 1974 = 302 میلیون تن.
 26- ایران از لحاظ میزان استخراج نفت بعد از آمریکا، ونزوئلا و عربستان سعودی در جهان سرمایه‌داری مقام چهارم را داشت و در سال‌های 1968 تا 1971 از عربستان پیشی گرفت و به مقام سوم رسید.
27- دبیرکل سازمان اوپک، «پاچاچی» ژوئن 1972 در لندن اظهار داشت شرکت‌های نفتی خارجی در سال 1970 معادل 2/79 درصد سرمایه‌گذاری خود،‌ از منابع نفت خاورمیانه درآمد داشته‌اند. در صورتی که درآمد شرکت‌های آمریکایی از بهره‌برداری دیگر منابع زیرزمینی کشورهای در حال رشد معادل 5/13 درصد میزان سرمایه‌گذاری آنها را تشکیل داده است.
28- سهم ایران از درآمد شرکت‌های نفت خارجی و به طور عمده کنسرسیوم بین‌المللی نفت طی 10 سال اخیر از سال 1963 تا 1972 بیش از 6 برابر افزوده شد. سال 1963 سهم درآمد ایران 380 میلیون دلار بود و سال 1971 به 2 میلیارد و 111 میلیون دلار و سال 1972 به 2 میلیارد و 400 میلیون دلار رسید.
29- نوامبر 1970 ایران موفق شد سهم خود را از درآمد نفت کنسرسیوم بین‌المللی نفت 50 تا 55 درصد افزایش دهد. البته بخش مهمی از این درآمدها جهت خرید اسلحه روانه کشورهای غربی می‌شد.
30- سال 1973 ایران با کنسرسیوم نفت موافقتنامه‌هایی امضا کرد که به موجب آن تمام منابع نفت و صنایع نفت و پالایشگاه‌ها که در اختیار کنسرسیوم بود به ایران محول شد و به موجب این موافقتنامه فروش نفت به مدت 20 سال یعنی تا سال 1993 به کنسرسیوم واگذار گردید و نیز قرار شد به شرکت‌کنندگان در کنسرسیوم متناسب با سهم آنها در کنسرسیوم طی این مدت نفت فروخته شود.
31- سال 1973 در ارتباط با افزایش پرشتاب تورم در جهان سرمایه‌داری و جنگ اعراب و اسرائیل و بالا رفتن قیمت‌های کالاهای وارداتی، ایران به اتفاق دیگر کشورهای صادرکننده نفت اوپک قیمت فروش نفت را چهار برابر کرد و این اقدام موجب افزایش فراوان درآمد نفت شد.
32- سال 1974 درآمد نفت ایران به 6/18 میلیارد دلار رسید ولی همانطور که عنوان شد بخش اعظم این درآمد برای خرید تسلیحات و دادن وام و اعتبار از جانب ایران به کشورهای سرمایه‌داری رشد یافته و در کشورهای در حال رشد و سرمایه‌گذاری به مصرف رسید.
33- ژانویه 1975 شاه ایران در مصاحبه با خبرنگار روزنامه «السیاسیه» کویت اظهار داشت ایران پس از افزایش درآمد نفت، وام و اعتبار در اختیار کشورهای سرمایه‌داری رشدیافته گذاشته است و با صراحت اعلام کرد ایران به جهان باختر تعلق دارد.
34- اواخر ژانویه 1975 هویدا، نخست‌وزیر اعلام کرد ایران از درآمدهای نفتی خود مبلغ 9 میلیارد دلار وام به کشورهای خارجی داده است.
 نتیجه‌گیری
ایران طی سال‌های 74ـ 1972 از درآمد نفت فقط از آمریکا 8/6 میلیارد دلار انواع اسلحه مدرن خریداری کرد. علاوه بر این، از انگلستان و آلمان غربی نیز اسلحه خریداری شده است. میزان کل خرید اسلحه ایران طی این مدت معادل 8 میلیارد دلار بود در حالی که برابر آمار سازمان ملل متحد فروش اسلحه در سراسر جهان در سال به 20 میلیارد دلار می‌رسید. بدین ترتیب، سهم سرانه هزینه‌های نظامی مردم ایران که سطح زندگی آنها چند برابر پایین‌تر از سطح زندگی اهالی کشورهای غربی است، نسبت به کشورهای عضو پیمان ناتو چندین برابر بیشتر است. به طور کلی ایران از طریق خریدهای کلان اسلحه و دادن وام و اعتبار به کشورهای سرمایه‌داری عملاً بخش اعظم درآمدهایی را که از نفت به دست می‌آورد به این کشورها بازمی‌گرداند.
*دکترای علوم اجتماعی، استاد دانشگاه
منبع: سقوط، موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی