سیدعابدین نورالدینی: دور نخست مذاکرات کارشناسی ایران و 1+5 برای طرح توافق جامع به پایان رسید. موضوع غنی‌سازی 5 درصد و همینطور رآکتور اراک از جمله موضوعات مهم و قابل بحث در این دور از مذاکرات است با این حال اکنون که طرفین در حال توافقات جزئی برای شروع گام نهایی هستند، در داخل کشور موضوع «گام میانی» توافق ژنو و تعهداتی که طرف ایرانی در آن داده است، بسیار جدی است و نگرانی‌هایی را موجب شده است. طرح موضوع در دستور کار قرار گرفتن موشک‌های بالستیک ایران یکی از این نگرانی‌هاست و دیگری مسائل مربوط به غنی‌سازی 5 درصدی است. در ادامه به‌صورت شفاف منشأ این نگرانی‌ها از گام‌های اضافی توضیح داده می‌شود.
متن چالش‌برانگیز گام میانی در توافقنامه ژنو بدین شرح است:
«گام‌های اضافی در میان اقدام‌های اولیه و گام نهایی، از جمله، در میان موارد دیگر، پرداختن به قطعنامه‌های شورای امنیت با نظر به اینکه ملاحظه شورای امنیت سازمان ملل در این موضوع به صورت رضایتبخش، به نتیجه برسد.»
There would be additional steps in between the initial measures and the final step, including,
among other things, addressing the UN Security Council resolutions, with a view toward
bringing to a satisfactory conclusion the UN Security Council’s consideration of this matter
بر این اساس، ایران در توافق ژنو و در گام میانی این توافقنامه تعهد داده است گام‌هایی اضافی بردارد. به نظر می‌رسد با گنجانده‌شدن این بند در توافق ژنو عملا به طرف مقابل «چک سفید امضا» داده شده است. به این دلایل:
1ـ در توضیح گام‌های اضافی، این عبارت به‌صورت مطلق آمده است. یعنی نه محدود شده است و نه مقید! بنابراین این عبارت می‌تواند به راحتی قابل تأویل و تفسیر باشد و اساسا دست آمریکایی‌ها برای ارائه تفسیر دلخواه از توافقنامه بیشتر از کشوری است که مسؤولان آن می‌گویند خزانه خالی است و قدرت دفاعی کشور با یک بمب از بین می‌رود! اگر تیم مذاکره‌کننده نمی‌خواسته قطعنامه‌ها را اجرا کند، چرا به راحتی در متن توافق به این موضوع اشاره نکرده است؟ یا حداقل چرا تلاش نکرده با گنجاندن واژه‌های حقوقی مانع پرداختن به این قطعنامه‌ها شود؟
2ـ نکته بسیار مهم درباره این بند از توافقنامه یعنی تعهد ایران به برداشتن«گام‌های اضافی» این است که در این بند تصریح شده به گام‌های اضافی پرداخته می‌شود. به عبارتی نه یک گام و یک اقدام بلکه بیشتر از یک گام و اقدام (additional steps) در دستور کار قرار می‌گیرد. اتفاقا در همان بند کوتاه، کیفیت و نحوه در دستور کار قرارگرفتن این گام‌ها نیز توضیح داده شده است. یعنی برخلاف اظهارات برخی اعضای تیم مذاکره‌کننده ایرانی که می‌گویند قرار نیست قطعنامه‌ها در دستور کار قرار گیرد، اتفاقا در متن توافق، کیفیت در دستور کار قرار گرفتن قطعنامه‌ها آمده است. این عین عبارت آمده در متن توافقنامه است: «پرداختن به قطعنامه‌های شورای امنیت با نظر به اینکه ملاحظه شورای امنیت سازمان ملل در این موضوع به صورت رضایتبخش، به نتیجه برسد.» (a satisfactory conclusion) بنابراین کاملا مشخص است که در بند تصریح شده در انتهای پرداختن به قطعنامه‌ها باید ملاحظه شورای امنیت رضایتبخش باشد. حالا چه طرفی می‌خواهد نوع و کیفیت این رضایت را مشخص کند؟ کاملا مشخص است که با این بند، طرف مقابل دارای حق رضایت از اقدامات صورت گرفته درباره توافقنامه می‌شود و مشخص است وقتی آمریکا دارای این حق می‌شود؛ درباره اجرای قطعنامه‌ها چه نظری دارد. آنها از هم‌اکنون درباره نگرانی‌های خود صراحتا اظهارنظر می‌کنند. وندی شرمن، سرپرست تیم مذاکره‌کننده آمریکایی در بیت‌المقدس صراحتا گفت «باید همه نگرانی‌های آمریکا» برطرف شود.
3ـ اما مواردی که در گام میانی و به‌واسطه تعهد ایران به برداشتن گام‌های اضافی، قرار است در دستور کار قرار گیرد، چیست؟ پاسخ این سوال مشخص است. هر آنچه در قطعنامه‌های شورای امنیت علیه ایران آمده است می‌تواند در دستور کار مذاکرات گام‌های اضافی قرار گیرد. قطعنامه‌های شورای امنیت از ایران چه می‌خواهد؟
به‌طور کلی می‌توان گفت قطعنامه‌های شورای امنیت در موضوعات فنی هسته‌ای 3 موضوع را از ایران مطالبه کرده است: 1ـ تعلیق غنی‌سازی 2ـ تعلیق بازفرآوری و 3ـ تعلیق فعالیت‌های مربوط به رآکتور آب سنگین اراک. نکته جالب توجه این است که این 3 اقدام تا حدودی در گام نخست توافق ژنو از سوی ایران اجرا شده است. ایران بخش قابل تأملی از غنی‌سازی خود را تعلیق کرده است. ایران با اجرای گام نخست در واقع غنی‌سازی بیشتر از 5 درصد خود را تعلیق کرده است. 196 کیلوگرم اورانیوم 20 درصد ایران طی 2 فرآیند 3 و 6 ماهه به اکسید اورانیوم و اورانیوم 5/3 درصد تبدیل می‌شود. توقف غنی‌سازی 20 درصد و از بین بردن ذخیره ارزشمند آن یکی از مطالبات بسیار مهم طرف مقابل از ایران بوده است. طی سال‌های گذشته و از زمانی که ایران با توجه به نیازهای خود مبنی بر تهیه سوخت مورد نیاز رآکتور تهران برای تولید رادیودارو، غنی‌سازی 20 درصد خود را آغاز کرد، رژیم صهیونیستی این گام بلند ایران در حوزه دستاوردهای هسته‌ای را به عنوان یک تهدید بزرگ برای خود دانست. بزرگ‌ترین نگرانی رژیم صهیونیستی و آمریکا از برنامه هسته‌ای ایران غنی‌سازی 20 درصد و حجم اورانیوم تولید شده آن بود که با اجرای گام نخست توافق ژنو، ایران این بزرگ‌ترین نگرانی رژیم صهیونیستی و آمریکا را برطرف کرد. آمریکایی‌ها اکنون این اقدام را به عنوان یک برگ برنده و اقدام بزرگ تلقی می‌کنند و وقتی سراغ دوستان اسرائیلی خود می‌روند نابودی اورانیوم 20 درصد را به آنها یادآوری می‌کنند. جان کری، وزیر خارجه آمریکا اخیرا در نشست آیپک به همین موضوع اشاره کرد و گفت: از بین رفتن ذخیره اورانیوم 20 درصد ایران «اسرائیل را امن کرد»!
در کنار اورانیوم 20 درصد، موضوع بازفرآوری نیز عملا منتفی شد و تجهیز رآکتور اراک نیز متوقف شده است. بنابراین ایران بخش عمده‌ای از مطالبات اعضای شورای امنیت در توافق ژنو را اجرا کرده است. خب! اکنون در گام‌های اضافی چه مطالبات دیگری قرار است مطرح شود؟ درگام‌های میانی می‌توان پیش‌بینی کرد موضوع تعلیق غنی‌سازی 5 درصد نیز مطرح می‌شود تا مطالبه تعلیق کامل غنی‌سازی که از قطعنامه 1696 شورای امنیت سازمان ملل در 29 مارس 2006 تا قطعنامه 1929 در 9 ژوئن 2010 آمده است؛ محقق شود. به هر حال وقتی ایران در توافق ژنو تعهد داده است به موضوع قطعنامه‌ها آنگونه که رضایت طرف مقابل را جلب کند بپردازد، قاعدتا باید یکی از محورهای اساسی و اصلی این قطعنامه‌ها که همان تعلیق غنی‌سازی است به صورت جدی مورد بحث قرار گیرد.
اما دومین موضوعی که در گام‌های اضافی و در قالب پرداختن به قطعنامه‌ها می‌تواند مطرح شود، یک موضوع بسیار مهم و خطرناک است. مقامات آمریکایی طی ماه‌های اخیر بارها بر رفع نگرانی‌ها درباره موضوع توانایی‌های موشکی ایران تاکید کرده‌اند. توافق ژنو این اجازه را به آنها می‌دهد که آنان موضوع موشک‌های بالستیک ایران را در قالب موضوع مرتبط با هسته‌ای مطرح کنند. قطعنامه 1929 صراحتا به موضوع موشک‌های بالستیک ایران پرداخته است.
در بند 9 قطعنامه 1929 شورای امنیت سازمان ملل درباره ایران آمده است: «ایران نباید به‌هیچ‌گونه فعالیتی در ارتباط با موشک‌های بالستیک قادر به حمل و انتقال سلاح‌های هسته‌ای، مشتمل بر فناوری پرتاب موشک‌های بالستیک مبادرت ورزد و همه کشورها باید تدابیر لازم را به منظور جلوگیری از فناوری یا کمک فنی در رابطه با چنین فعالیت‌هایی به ایران اتخاذ کنند.» بنابراین مشخص است در کنار تعلیق 5 درصد، موضوع موشک‌های بالستیک هم روی میز مذاکرات در گام‌های اضافی است. بهانه پرداختن به موضوع موشک‌ها نیز ارتباط آنها با موضوع هسته‌ای است و در قالب قطعنامه 1929 زمینه پرداخت آنها فراهم می‌شود. بدیهی است زمانی که موضوع موشک‌ها به عنوان یک موضوع مطرح روی میز مذاکره قرار می‌گیرد، تبعات و هزینه‌هایی را به دنبال خواهد داشت.
نگرانی‌ها زمانی بیشتر می‌شود که رئیس دستگاه دیپلماسی ایران و رئیس تیم مذاکره‌کننده دولت نیز تلویحا این موضوع و دستور کار را پذیرفته است. ظریف درباره نگرانی‌های داخلی درباره قرار گرفتن موضوع موشک‌ها در دستور کار مذاکرات صراحتا گفته است به موضوعات مرتبط با موضوع هسته‌ای پرداخته خواهد شد. بنابراین این اظهارات آقای ظریف عملا می‌تواند به معنای اعتراف تیم مذاکره‌کننده به قرار گرفتن برنامه موشکی ایران روی میز مذاکرات هسته‌ای باشد.
بر این اساس کاملا مشخص است براساس متن توافقنامه ژنو، طرف مقابل برنامه توقف غنی‌سازی 5 درصدی و همچنین موضوع موشک‌های بالستیک ایران را روی میز مذاکرات هسته‌ای قرار داده است.
قرار گرفتن این دو موضوع مهم روی میز مذاکرات در واقع یعنی در دستور کار قرار گرفتن مفاد قطعنامه‌های شورای امنیت در قالب توافق ژنو. به عبارتی ذیل توافق ژنو مفاد قطعنامه‌های شورای امنیت نیز اجرا یا در دستور کار قرار گرفته و می‌گیرد.
اکنون سوال این است که اگر قرار است ایران در مذاکرات هسته‌ای به قطعنامه‌ها پرداخته و مفاد آن را اجرا کند (که البته بخش مهمی از مطالبات آنان تاکنون اجرا شده است) اساسا چه نیازی به تعبیه و تدبیر چنین مذاکرات و توافقی بوده است؟!
پرداختن به قطعنامه‌های شورای امنیت در واقع یک راه امن‌تر و اطمینان‌بخش‌تر برای رفع تحریم‌ها بوده و هست! به عبارتی اجرای مفاد قطعنامه‌ها به خودی خود اساس تحریم‌ها را دچار فروپاشی می‌کرد. اکنون اما به قطعنامه‌ها پرداخته می‌شود؛ تاکنون بخش مهمی از مفاد آن اجرا شده و می‌شود و بخش دیگری از مفاد آن نیز در دستور کار آتی مذاکرات قرار می‌گیرد. با این حال اما بنا بر اظهارات باراک اوباما، رئیس‌جمهور ایالات متحده آمریکا تنها «5 درصد» از سازمان تحریم‌ها نه لغو، بلکه دچار «وقفه» شده است! یک نمای کلی از این وضعیت می‌گوید ایران در حال اجرای مفاد قطعنامه‌های شورای امنیت است درحالی که مبنای این قطعنامه‌ها یعنی تحریم، بر سر جای خود مانده است!
نکته نگران‌کننده دیگر مخدوش‌شدن حقوق ایران در ان‌پی‌تی است. کشورهایی که عضویت در ان‌پی‌تی را می‌پذیرند و تعهد می‌دهند در دکترین دفاعی خود «سلاح هسته‌ای» را قرار ندهند، از مواهب بند 4 ان‌پی‌تی برخوردار می‌شوند. این ماده محدودیتی برای غنی‌سازی و سطح آن در کشورهای عضو قائل نمی‌شود. نیازهای عملی برای غنی‌سازی با درصد بالا نیز برای آنها تدبیر شده و کشورهای عضو می‌توانند از یک چرخه سوخت هسته‌ای کامل برخوردار شوند. اکنون اما با توافق ژنو، مبنای تعامل هسته‌ای ما با جهان، ان‌پی‌تی نیست بلکه توافقنامه ژنو است. آژانس بین‌المللی انرژی اتمی که در توافق ژنو وظیفه راستی‌آزمایی اجرای تعهدات ایران را برعهده دارد نیز مفاد این توافقنامه را از طریق شورای حکام تصویب کرده است و اکنون این توافقنامه تعهدات بین‌المللی برای ایران خواهد داشت. اکنون به نظر می‌رسد مبنای تعامل آژانس با ایران نه ان‌پی‌تی بلکه توافق ژنو است. توافقی که برخلاف ان‌پی‌تی، برای تمام فعالیت‌های هسته‌ای ایران محدودیت‌های بسیار شدیدی در نظر گرفته است.
این نگرانی‌ها زمانی می‌تواند تاسف‌انگیز‌تر باشد که اخبار جسته و گریخته که البته در اظهارات مقام‌های آمریکایی نیز آمده، حکایت از آن دارد که گام نهایی در توافق ژنو طی یک بازه زمانی 20 ساله انجام می‌شود! به عبارتی در صورت صحت این موضوع، توافقنامه ژنو و تعهدات ایران در آن، تا 20 سال (البته حداقل) به عنوان یک تعهد بین‌المللی ایران به کشورهای عضو شورای امنیت دارای اعتبار خواهد بود و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی نیز این تعهدات را به جای حقوق مصرح در ان‌پی‌تی، برای ایران دارای اعتبار می‌داند.
یک موضوع نگران‌کننده دیگر هم وجود دارد. بند آخر توافقنامه ژنو صراحتا گفته است در توافق ژنو تا زمانی که درباره همه چیز توافق نشده، درباره هیچ چیزی توافق نشده است. نکته موجود در این بند این است که تعهد ایران به برداشتن «گام‌های اضافی» در گام میانی نیز در شمول این بند است و در همین بند صراحتا به آن اشاره شده است:
در ارتباط با گام نهایی و «هر گامی در میان» (گام میانی)، اصل استاندارد که هیچ چیزی توافق نمی‌شود مگر اینکه درباره همه چیز توافق شود، اعمال می‌شود.
With respect to the final step and any steps in between, the standard principle that “nothing is agreed until
everything is agreed” applies.
بنابراین واضح است تا طرف مقابل از اقدامات ایران در اجرای مفاد قطعنامه‌ها «رضایت» نداشته باشد؛ هیچ توافقی قابل قبول نخواهد بود و اعتبار نخواهد داشت!
گام میانی چه زمانی اجرا می‌شود؟
اما یکی از مسائل بسیار مهم در اجرای گام به گام تعهدات طرفین در توافق ژنو، زمان رسیدگی به گام میانی است. چه زمانی ایران و 1+5 قطعنامه‌های شورای امنیت را روی میز مذاکرات قرار می‌دهند؟
گام میانی که در آن ایران تعهد داده است به موضوع قطعنامه‌های شورای امنیت بپردازد؛ دارای قید زمانی مشخص نیست. نه زمان شروع دارد و نه زمان خاتمه. بنابراین طرف غربی می‌تواند این گام را همزمان با گام اول اجرا کند. در چنین حالتی طرف مقابل می‌تواند با استناد به مفاد قطعنامه‌های شورای امنیت خواستار توقف غنی‌سازی 5 درصد در ایران شود. نمای کلی این شرایط اینگونه می‌شود که ایران در گام نخست غنی‌سازی 20 درصد خود را متوقف و ذخیره آن را از بین برده است و قبل از آغاز گام نهایی نیز در گام دوم و ذیل تعهدات ایران برای برداشتن گام‌های اضافی، باید غنی‌سازی 5 درصد خود را تعلیق کند.
شاید اصلی‌ترین سوال از تیم مذاکره‌کننده دولت ایران اکنون این باشد که وضعیت سانتریفیوژها در گام میانی چه خواهد شد؟ اکنون 19 هزار سانتریفیوژ آماده برای غنی‌سازی 5 درصد در اختیار ایران قرار دارد. تیم مذاکره‌کننده آیا در گام میانی قرار است مطالبه طرف مقابل درباره کاهش این سانتریفیوژها را بپذیرد؟ آیا آنها از مواضع خود در موضوع غنی‌سازی 5 درصد عقب‌نشینی می‌کنند؟