ایمان اسدی*: رژیم کنترل فناوری موشکی موسوم به «MTCR» در سال 1987 توسط گروه کشورهای «جی هفت» پایه‌گذاری شد. هدف این رژیم به عنوان یک ترتیبات سیاسی غیررسمی، محدودسازی اشاعه موشک و فناوری‌های موشکی به عنوان یکی از مهم‌ترین وسایل پرتاب سلاح‌های هسته‌ای بود که البته بعدها به سلاح‌های شیمیایی و میکروبی هم تعمیم یافت. در حال حاضر، این رژیم دارای 35 عضو است و ریاست آن بر عهده «پایت دکلرک» از کشور هلند است. در اینجا قصد داریم ادبیات موجود پیرامون  MTCR را در 4 حوزه روند تحولات عمده، انتقادها، دستاوردها و ناکامی‌ها مورد بررسی قرار دهیم.
روند تحولات عمده
رژیم کنترل فناوری موشکی موسوم به MTCR یکی از رژیم‌های چندجانبه کنترل صادرات است که در زمینه سیستم‌های پرتاب سلاح‌های کشتار جمعی اعم از موشک و پهپاد و فناوری‌های مرتبط با آن فعالیت می‌کند و هدف آن، منع صدور موشک‌های بالستیک، کروز، اتمی و تجهیزات مرتبط به منظور عدم اشاعه‌ صنایع موشکی و فناوری‌های مربوط به آن است. این رژیم غیررسمی، غیرالزام‌آور و داوطلبانه در سال 1987 و توسط 7 کشور صنعتی و با حمایت و پشتیبانی آمریکا تشکیل شد و مقر اصلی آن در پاریس است. اجلاس‌های سالانه این رژیم، دارای نقاط عطفی است که در ادامه بررسی می‌شود.
- نخستین دستورالعمل MTCR 16 آوریل 1987 صادر شد این دستورالعمل 2 بار در 27 مارس 1992 و 7 ژانویه 1993 مورد بازنگری قرار گرفت. در بازنگری دوم، سامانه‌های پرتاب تمام تسلیحات کشتار جمعی از قبیل شیمیایی، بیولوژیک و هسته‌ای در حوزه کار این رژیم قرار گرفت.
- سال 1992 تمرکز رژیم کنترل فناوری موشکی از توجه صرف به موشک‌های هسته‌ای به موشک‌های شیمیایی و میکروبی توسعه پیدا کرد.  
- سال 2001 مذاکرات اعضای رژیم در ورشو، منجر به امضا و اجرای کردارنامه موشکی لاهه شد. تاکنون 138 کشور به کردارنامه موشکی لاهه پیوسته‌اند. هدف اعضای MTCR، ورود سایر کشورهای جهان به ترتیبات کنترل فناوری موشکی بود زیرا عضویت در کردارنامه، داوطلبانه و بدون محدودیت است.
- سال 2003 رژیم، اعضا را متعهد کرد از ارسال انواع موشک‌ها و فناوری‌های مربوط به آن خودداری کنند.
- سال‌های 2006 و 2007 اعضای MTCR از قطعنامه شماره 1540 شورای امنیت که در آن اعضا را از صدور سلاح کشتارجمعی منع می‌کرد حمایت کردند. در همین سال، اعضا توافق کردند همگی به انتخاب «بدون دسته‌بندی» متعهد شوند. در این مدل تمام وسایلی که در برنامه‌های موشکی به کار می‌رود ولی در «ضمیمه‌ MTCR» از آن نام برده نشده است، ممنوع می‌شود.
- سال 2008 رژیم تأکید کرد فعالیت بیشتری نیاز است تا از توسعه‌ سامانه‌های تولید سلاح‌های کشتار جمعی جلوگیری شود و اعضای آن موافقت کردند با آغاز مذاکرات با کشورهای غیر عضو (مانند چین)، آنها را مجاب کنند از صدور موشک‌های خود طبق آنچه در اساسنامه MTCR آمده است، ممانعت به عمل آورند.
انتقادات
تاکنون انتقادهای فراوانی نسبت به MTCR و عملکرد آن مطرح شده است. مهم‌ترین نقدی که بر رژیم کنترل فناوری موشکی وارد است، این است که معیاری که این رژیم برای موشک‌های دارای قابلیت حمل کلاهک هسته‌ای تعریف کرده، معیاری غیردقیق و غیرعلمی است. بانیان این رژیم با هدف حفظ انحصاری توان موشکی خود و عدم رشد قدرت موشکی دیگر بازیگران بین‌المللی و قدرت‌های نوظهور، با مبنا قرار دادن یک معیار سیاسی، حجم گسترده‌ای از موشک‌های کروز و بالستیک را که با هدف حمل کلاهک متعارف ساخته می‌شوند در زمره محدودیت‌ها و ممنوعیت‌های خود قرار می‌دهند. از همین رو، حق ذاتی و حاکمیتی ملت‌ها را در دریافت اقلام و فناوری‌های لازم جهت ساخت موشک را که یکی از جنگ‌افزارهای متعارف به شمار می‌آید سلب می‌کنند.
در رابطه با معیار برد مشخص شده توسط رژیم کنترل فناوری موشکی گفته می‌شود300 کیلومتر، حداقل فاصله‌ مورد نیاز برای برخورد به یک هدف استراتژیک است. کاملا مشهود است این معیار یک معیار فنی برای اینکه مثلا ادعا شود برای حمل کلاهک هسته‌ای نیاز است، نیست. این یک معیار قراردادی است که کشورهای بانی رژیم کنترل فناوری موشکی با هدف محدودسازی توان موشکی دیگر کشورها در نظر گرفته‌اند. اگر موشکی با برد 290 کیلومتر ساخته شود و کلاهک با مهمات کشتار جمعی مثلا سموم شیمیایی پر شود، این موشک در زمره موشک‌های ممنوعه توسط MTCR به حساب نمی‌آید اما اگر موشکی با برد 300 کیلومتر ساخته شود ولی کلاهک با مهمات متعارف پر شود، این موشک در زمره موشک‌های ممنوعه MTCR به شمار می‌آید. پس کاملا واضح و مشخص است که معیار برد تعریف شده توسط MTCR معیاری غیرفنی و قراردادی است و با توجه به اینکه امروز برد برخی موشک‌های بین‌قاره‌ای فراتر از 10 هزار متر است، برد 300 کیلومتر یک برد بسیار حداقلی برای جلوگیری از رشد موشکی دیگر بازیگران است. درباره وزن کلاهک یا سر جنگی موشک هم گفته می‌شود حداقل وزن یک کلاهک هسته‌ای نسل اول معادل 500 کیلوگرم است. این معیار نیز بسیار قابل تردید است؛ باید گفت این معیار فقط برای کلاهک هسته‌ای است، چرا که برای سلاح‌های شیمیایی و میکروبی صدق نمی‌کند. رژیم کنترل فناوری موشکی در نشست اسلو در سال 1992 با هدف در برگرفتن وسایل حمل سلاح‌های شیمیایی و میکروبی چنین معیاری را حذف کرد ولی حذف معیار وزن سر جنگی فقط در ضمیمه دوم MTCR در نظر گرفته شد و در ضمیمه اول همچنان معیار وزن سر جنگی 500 کیلوگرم وجود دارد. در این رابطه هم باید متذکر شد در صورتی که کشوری بتواند کلاهک هسته‌ای به وزن زیر 500 کیلوگرم بسازد (مثلا یک کلاهک 490 کیلوگرمی بسازد)، مشمول مقررات کنترلی MTCR نمی‌شود ولی در صورتی که کشوری موشکی را با کلاهک متعارف 500 کیلوگرمی بخواهد بسازد، مشمول مقررات کنترلی این رژیم می‌شود. این در حالی است که برخی گزارش‌ها ادعا می‌کنند وزن همه کلاهک‌های هسته‌ای رژیم  صهیونیستی زیر 500 کیلوگرم است. در مجموع باید گفت هدف و نیت اصلی بانیان این رژیم، اولا صرفا موشک‌های دارای قابلیت حمل سلاح‌های کشتار جمعی نبوده و همه گونه‌های موشکی را در بر می‌گیرد، ثانیا برای تفکیک‌سازی بین گونه‌های موشکی متعارف و موشک‌های نامتعارف، هیچ مبنای علمی وجود ندارد و چنین چیزی امکانپذیر نیست چرا که بسیاری از موشک‌های متعارف ذاتا قابلیت حمل سلاح‌های کشتار جمعی را دارند. در کنار 2 انتقاد اصلی بالا، انتقادهای دیگری هم وجود دارد که در ذیل به برخی آنها اشاره می‌کنیم.
- رژیم کنترل فناوری موشکی رژیمی بسته و محدود است و ورود همگان به آن مجاز نیست. همچنین اعضای رژیم از جامعیت برخوردار نیستند و همه‌ تامین‌کنندگان اقلام و فناوری‌های موضوع رژیم را در بر نمی‌گیرد.
- رژیم MTCR چون در وضعیت معاهده قرار ندارد، فاقد الزام‌آوری است و یک ترتیبات داوطلبانه به شمار می‌آید.
- رژیم MTCR فاقد سیستم نظارتی است و ابزارهایی جهت اجرای ترتیبات این رژیم در اختیار ندارد. همچنین فاقد نهادی است که بتواند عدم پایبندی‌ اعضا و نقض مقررات را تشخیص دهد. در صورت نقض مقررات توسط اعضای رژیم، هیچ سازوکاری جهت تنبیه اعضا در نظر گرفته نشده است.
- رژیم MTCR در رابطه با کشورهایی که به دنبال کسب توانمندی‌های بومی ساخت موشک‌های بالستیک هستند، هیچ اقدامی نمی‌تواند انجام دهد. همچنین از پیامدهای غیرعمدی این رژیم این است که منجر به افزایش تمایل کشورهای هدف برای توسعه برنامه‌های موشکی داخلی و بومی شد.
- بین اعضای رژیم اختلاف جدی بر سر تفسیر ممنوعیت‌ها بویژه موارد مربوط به اقلام و فناوری‌های دوگانه و اهداف صلح‌آمیز وجود دارد.
- رژیم کنترل فناوری موشکی همه‌ تجهیزات و جنگ‌افزارهایی که قابلیت حمل سلاح هسته‌ای را دارند در بر نمی‌گیرد؛ به عنوان مثال جنگنده‌های دارای سرنشین که قابلیت حمل سلاح هسته‌ای دارند، مانند بی ‌52 آمریکا.  
- محدودیت 300 کیلومتری برد و وزن کلاهک 500 کیلوگرمی، صادرات گسترده موشک‌های کروز و وسایل کنترل از راه دور ساخته شده توسط کشورهای عضو رژیم را استثنا می‌کند، مانند «Harpoon» ساخته شده توسط آمریکا، «Sea Eagle» ساخته شده توسط انگلیس و «Exocet» ساخته شده توسط فرانسه.
- عدم اجرای کامل مقررات توسط خود اعضای رژیم، به عنوان مثال فدراسیون روسیه که به اشاعه فناوری‌های تحت کنترل ضمایم رژیم به هند و ایران متهم است.  همچنین در عمل، برخی اعضا دستورالعمل رژیم را متناقض اجرا می‌کنند.
- رژیم کنترل فناوری موشکی، یک رژیم تبعیض‌آمیز و تنش‌زا در روابط بین کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه است.
- اعضای رژیم از دولت‌های هدف بدون ارائه هیچ‌گونه انگیزه مثبت یا ما به ازای متوازن، می‌خواهند از توسعه برنامه موشکی خود چشم‌پوشی کنند. رژیم در ازای این خواسته، هیچ تضمین امنیتی یا مزایای اقتصادی ارائه نمی‌دهد.
دستاوردها
پیرامون موفقیت‌ها و عملکرد مثبت رژیم کنترل فناوری موشکی به کندسازی، توقف و برچیدن برنامه موشکی کشورهای مختلف اشاره می‌شود. به عنوان مثال در متون مختلف به توقف برنامه موشکی بالستیک مشترک کشورهای آرژانتین، مصر و عراق موسوم به «Condor II» به عنوان یکی از دستاوردهای MTCR اشاره می‌شود.  برچیدن و از بین بردن موشک‌های بالستیک و برنامه‌های موشکی توسط لهستان، چک، مجارستان، کره‌جنوبی، تایوان و آفریقای‌جنوبی نیز به عنوان دیگر دستاوردهای این رژیم مطرح می‌شود. به تاخیر انداختن توسعه برنامه موشکی کشورهایی چون برزیل و هند و ایجاد موانع بیشتر بر تلاش‌های موشکی لیبی و سوریه نیز از دستاوردهای این رژیم قلمداد می‌شود. درباره برزیل به لغو 2 سامانه‌ برزیلی Avibras's SS و Orbita's MB می‌توان استناد کرد.  ناگفته نماند در برخی موارد فوق، محدودیت‌ها و برچیدن‌ها به برنامه موشکی محدود نشده و به برنامه فضایی آنها نیز کشیده شد و وسایل پرتاب به فضای آنها را  نیز در برگرفت. در مجموع این رژیم از زمان آغاز تاکنون موفق شده است چندین برنامه موشکی را کند یا متوقف کند و این مهم را با مانع تراشیدن و کنترل تامین اقلام و فناوری‌های مرتبط محقق کرده است. همچنین ادعا می‌شود این رژیم تاکنون موفق شده است چندین اقدام حقوقی علیه قاچاقچیان فناوری‌های موشکی انجام دهد. تشویق آلمان به ارتقای مقررات اجرایی کنترل صادرات خود نیز به عنوان یکی از دستاوردهای بزرگ MTCR ذکر می‌شود.
ناکامی‌ها
در رابطه با شکست رژیم کنترل فناوری موشکی و نقد عملکرد آن نیز به توسعه و گسترش برنامه موشکی کشورهایی چون ایران، کره‌شمالی، هند، پاکستان و رژیم اسرائیل اشاره می‌شود. به عنوان نمونه در موضوع ایران به عنوان یکی از شکست‌ها و ناکامی‌های عمده MTCR، ذکر می‌شود که حتی پس از پیوستن فدراسیون روسیه به رژیم کنترل فناوری موشکی در سال 1995، مسکو به تامین تکنولوژی و تجهیزات پیشرفته و مشاوره‌ تخصصی در رابطه با  برنامه موشکی ایران ادامه داد. همچنین چین که به‌رغم عدم عضویت در رژیم کنترل فناوری موشکی خود را متعهد به اجرای مقررات و تنظیمات MTCR می‌داند نیز فناوری مرتبط موشکی به ایران عرضه کرده است. چین به‌رغم عدم عضویت عموما به مقررات رژیم پایبند است، به عنوان نمونه فروش موشک‌های «ام 9» و «ام 11» به پاکستان را مبتنی بر MTCR به تعویق انداخت.
*کارشناس ارشد روابط بین‌الملل دانشگاه تهران