بررسی کارشناسان نشان می‌دهد هر روز به تعداد و تنوع پرندگان در تهران افزوده می‌شود

آسمان خوشبخت پایتخت

عامه مردم، تهران را شهری خاکستری می‌دانند که ساخت و ساز‌های بی‌رویه، آلودگی‌ هوا و آلودگی‌های صوتی زیست‌محیطی مجالی برای زندگی پرندگان باقی نگذاشته است، اما واقعا چنین نیست. در این شهر با جمعیت چند میلیونی،140 گونه پرنده زندگی می‌کند و این شرایط بی‌نظیر مجالی را فراهم آورده است تا تهران به یک سایت ایده‌آل برای پرنده‌نگری تبدیل شود. این موضوع در فصلی که صحبت از برنامه‌ریزی برای اوقات فراغت جوانان است جدی‌تر مطرح می‌شود چون کارشناسان عقیده دارند پرنده‌نگری تفریحی مناسب برای همه سنین است. برای دانشجویان، کارمندان، کارگران و همه افرادی که صبح‌ها از خانه خود خارج شده و خود را به محل تحصیل یا کارشان می‌رسانند و همین مسیر را بازمی‌گردند، تهران یک شهر کاملا ماشینی است. اگر از تهرانی‌ها بپرسید در شهرشان چه پرندگانی زندگی می‌کنند گنجشک، کبوتر و کلاغ را پاسخ می‌دهند یا به‌ندرت سار و طوطی را به آنها اضافه می‌کنند. اهالی پایتخت شهرشان را تنها زیستگاه همین چند پرنده می‌دانند و تصور می‌کنند روز به روز از تعداد آنها کاسته می‌شود. این موضوع حس ناخوشایندی را به تهرانی‌ها منتقل می‌کند چون زندگی در شهری که کلاغ‌ها و گنجشک‌ها هم از آن فراری شده‌اند، نمی‌تواند برای انسان‌ها چندان خوشایند باشد، اما همه اینها تصورات پایتخت‌نشینان است. شهر تهران بیشترین گونه‌های پرندگان را در خود جای داده است به‌طوری که هیچ شهر دیگری در ایران چنین شرایطی را ندارد. برخلاف تصورات نادرست تهرانی‌ها، نه‌تنها از گونه‌های پرندگان تهران کاسته نشده بلکه به تعداد آنها افزوده هم شده است. پرویز بختیاری، کارشناس ارشد محیط‌زیست و مدرس پرنده‌نگری است که پایان‌نامه خود را به موضوع پتانسیل شهر تهران در زمینه پرنده‌نگری اختصاص داده است. او به «وطن‌امروز» گفت: «تحقیقات پنج‌ساله ما نشان می‌دهد با وجود آلودگی هوا، سر و صدا و ساخت و ساز‌ها نه‌تنها از تنوع پرندگان در تهران کاسته نشده بلکه به تنوع آنها افزوده هم شده است». وی با اشاره به مقاله جمشید منصوری که در سال 72 منتشر شد و اعلام کرد بیش از 60 گونه پرنده در تهران وجود ندارد، ‌ادامه داد:‌«هنگامی که خواستیم کتاب پرندگان تهران را به چاپ برسانیم 80 گونه پرنده را در تهران به ثبت رسانیدم که نسبت به سال 72، افزایش داشت. این رقم به 90، 96 و 110 رسید اما پس از چاپ کتاب گونه‌های شناسایی شده در تهران به 143 مورد رسید». او تأکید کرد: « همه موارد ثبت شده مستند است و شناسنامه دارد». بختیاری معتقد است شهر تهران شرایطی فوق‌العاده برای پرنده‌نگری دارد و در این حوزه، منطقه‌ای طلایی محسوب می‌شود چون:‌«در شهر تهران تنوع زیستگاه‌های بی‌نظیری داریم به همین دلیل پرندگان کوهی،‌پرندگان دشتی و پرندگان آبزی را می‌توان دید.» بدیهی است هرقدر تنوع زیستگاه‌ها بالاتر برود، می‌توان انتظار دیدن گونه‌های متنوع‌تری را داشت. این مدرس پرنده‌شناسی در این‌باره توضیح داد: «زیستگاه‌های رودخانه‌ای در شمال شهر مثل درکه، دربند و دارآباد وجود دارد که به خاطر جریان آب و بالا بودن اکسیژن موجود در آب موجودات آبزی و حشرات مختلفی در آن زندگی می‌کنند. همین شرایط امکان حیات پرندگانی را مثل زیرآبروک و دم‌جنبانک مهیا کرده است». به گفته وی: «در کوهستان‌های شمالی شهر تهران که به صورت صخره‌ای هستند و پوشش گیاهی آنها یکسان نیست پرندگان زیادی دیده می‌شوند که رنگارنگ و بسیار جذاب هستند مثل طرقه کوهی، زاغ نوک سرخ، زرده پرک، سرخاکستری و چک‌چک دم‌سرخ. این پرندگان را فقط در این محیط می‌توان دید چون بشدت به محیط کوهستانی وابسته هستند». بختیاری درباره زیستگاه‌های دیگر شهر تهران هم توضیح داد: «در تهران محیط‌های دریاچه‌ای و تالابی هم داریم مثل دریاچه آزادی، دریاچه پارک ارم، دریاچه پارک رازی و استخر پارک ملت. در این زیستگاه‌ها پرندگانی مثل باکلان، ماهی‌خورک و فلامینگو را می‌شود دید». ‌او ادامه داد:‌«زیستگاه دیگر شهر تهران تپه ماهوری است. شیب این تپه‌ها زیاد نیست و به جای صخره‌ای، مرتعی است. در شرق تهران و حکیمیه و جاده‌‌تلو محیطی وجود دارد که برای زندگی کبک، دلیجه (نوعی پرنده شکاری کوچک)،‌بلدرچین و چکاوک‌کاکلی ایده‌آل است». این مدرس پرنده‌شناسی توضیح داد: «البته بین شهر و کوهستان، محیط‌های تپه ماهوری وجود دارد که بیشتر مرتعی هستند و در اغلب آنها چنین گونه‌هایی به چشم می‌خورد». بختیاری در تشریح زیستگاه‌های پرندگان تهران، جنوب‌شهر را محل زندگی پرندگان شکاری دانست: «در جنوب تهران کشتزارهایی وجود دارد که در آن صیفی‌جات و سبزیجات به عمل می‌آید. در این منطقه پرندگان بزرگ شکاری مثل سارگپه و توتور سیاه دیده می‌شوند. آنها روی دکل‌ها و درختان بلند به انتظار شکار جوندگان می‌نشینند». در کنار این زیستگاه‌ها، دو زیستگاه جالب دیگر هم وجود دارد که پرندگان زیادی را در خود جای داده است. بختیاری درباره پارک و فضای سبز شهری معتقد است:‌ «در پارک‌های داخل شهر بالاترین تنوع پرندگان وجود دارد». او قول داد اگر حوصله به خرج دهیم می‌توانیم در پارک‌های شهرمان 58 نوع پرنده ببینیم. انواع سسک‌ها مثل سرسیاه و بیدی کوچک و زیتونی، انواع سهره مثل طلایی، دمگاه سفید، سبز و جنگلی،‌پری شاهرخ، سار و ... در پارک‌ها و فضای سبز شهری زندگی می‌کنند. زیستگاه دیگر پرندگان در تهران‌ ساختمان‌هاست: «پرندگان شکاری بسیاری اوقات‌ بلندی‌ها را برای نشستن انتخاب می‌کنند، بنابراین ساختمان‌های بلند محل نشستن پرندگانی مثل بالابان، شاهین و طرلان است». بختیاری ادامه داد:‌ «در حفره‌های ساختمان‌ها پرندگانی مثل بادخورک که قهرمان پرواز هستند و اصلا روی زمین نمی‌نشینند، زندگی می‌کنند». بختیاری معتقد است این تنوع زیستگاه‌ها را در هیچ شهری نمی‌توان دید و تهران برای ترویج فرهنگ پرنده‌نگاری پتانسیل فوق‌العاده‌ای دارد. اهمیت حرف‌های بختیاری در شرایطی که تهرانی‌ها از نظر تفریح و تنوع در این حوزه اوضاع فقیرانه‌ای دارند، پررنگ‌تر احساس می‌شود . این مدرس پرنده‌نگاری عقیده دارد کودکان، جوانان و سالمندان می‌توانند کارشناس پرنده‌نگاری باشند، اوقات فراغت خود را با نگریستن به این موجودات زیبا نشاط ببخشند و به مؤسسات تحقیقاتی هم کمک کنند:‌ «این کار نیاز به تحصیلات خاصی ندارد. کودک 9 ساله‌ای را می‌توانم میان شاگردانم مثال بزنم که می‌تواند 120 گونه پرنده را بشناسد. پرنده‌نگری می‌تواند جایگزین بسیاری از تفریحات پرخطر و پرهزینه باشد. کودکانی که دوستی با پرندگان را می‌آموزند به همنوع خود هم محبت می‌کنند. سالمندان هم هنگامی که ساعت‌ها از فراغت خود را به نگریستن به پرندگان اختصاص بدهند هرگز به افسردگی دچار نخواهند شد». بختیاری از مسؤولان هیچ امکانی را برای گسترش پرنده‌نگری طلب نمی‌کند و با قاطعیت گفت: «این کار هیچ امکانات خاصی نمی‌خواهد. فقط کافی است محیط‌هایی را حفاظت کنیم تا پرندگان با آرامش آنجا بنشینند. در یک پارک می‌شود با محصور کردن یک فضای خاکی، کمی دانه و یک جوی آب شرایطی را ایجاد کنیم تا کودکان بتوانند بسیاری از پرندگان را در محیط طبیعی از نزدیک ببینند». بختیاری تأکید کرد: «پارک‌های شهر تهران موزه هستند؛ موزه‌هایی که می‌توان حیوانات زنده را در آن دید». این کارشناس ارشد محیط‌زیست پس از گفتن این حرف‌ها سعی کرد به تهرانی‌ها راه‌های ابتدایی برای پرنده‌نگری را آموزش بدهد: «برای شروع پشت پنجره‌ها و در تراس خانه‌هایتان دانه بریزید. دیدن پرنده‌هایی که در سرما و گرما نتوانسته‌اند غذا پیدا کنند و پشت پنجره خانه شما دانه می‌یابند بسیار لذتبخش است». او توصیه کرد خرده‌های نان را در فصل بهار به پرنده‌ها ندهید چون در این فصل پرنده‌ها جوجه دارند و ممکن است خرده‌های نان باعث خفه شدن جوجه‌ها شوند. بختیاری می‌گوید: «بهتر است مقداری ارزن یا گندم در خانه نگه دارید و هر روز یک مشت از آن را پشت پنجره بریزید. به یاد داشته باشید پرنده‌ها بیش از هر چیز به آرامش نیاز دارند و برای آنکه آنها را راحت‌تر ببینید محیطی آرام برایشان ایجاد کنید. اگر پس از مدتی اعتماد پرندگان را جلب کردید براحتی می‌توانید به آنها نزدیک شوید و عکاسی کنید». البته او تأکید کرد با این روش گونه‌های معدودی از پرندگان را می‌شود دید و برای مشاهده پرندگان متنوع مثل بلبل باید از خانه خارج شویم و به میهمانی آنها برویم. پرنده‌نگری در دنیا در سال‌های اخیر یکی از پرطرفدارترین و پردرآمدترین شاخه‌های اکوتوریسم در جهان، پرنده‌نگری است که در دنیا به عنوان یک تفریح سالم مطرح است. در کشورهای اروپایی این حرفه قدمت 002 ساله دارد. به طور مثال بسیاری از کشورهای مطرح جهان از جمله انگلیس، اتریش و آلمان عنوان پایلوت پرنده‌نگری در دنیا را داشته و فقط در اروپا بیش از پنج میلیون پرنده‌نگر که به صورت حرفه‌ای این کار را انجام می‌دهند، وجود دارد. مردم انگلستان وقتی در خیابان‌های پایتخت قدم می‌زنند هنگام مشاهده پرندگان کارهای تحقیقاتی انجام می‌دهند و به بررسی آنها می‌پردازند. آنها پرندگان را حلقه‌گذاری می‌کنند، به دولت‌شان برای سرشماری پرندگان کمک می‌کنند و کم شدن جمعیت پرندگان را برای حفظ آنان و جلوگیری از انقراض پرنده‌ای خاص گزارش می‌دهند. رابطه مردم انگلستان با پرنده‌های شهرشان بسیار صمیمی و غیرقابل وصف است و به همین علت 002 سال پیش در انگلیس انجمنی تشکیل شد که در حال حاضر بیش از یک میلیون عضو زنده دارد که درباره پرنده‌ها تحقیق می‌کنند و مشاهدات خود را از طریق اینترنت در اختیار یکدیگر قرار می‌دهند. از سوی دیگر در کشور اتریش با کمی دقت در رفتار مردم آن درمی‌یابیم که جایگاه پرندگان به عنوان شهروندان کوچک تا چه اندازه ارزش دارد. شهروندی که پرنده‌ای در دست دارد در پاسخ به سؤال خبرنگاری که از او درباره احساساتش نسبت به پرنده می‌پرسد، می‌گوید: پرنده‌ها زیبا هستند. پرنده‌هایی که ممکن است هر روز از بالای سرمان پرواز کنند یا در شاخه‌های حیاط خانه‌مان لانه داشته باشند موجوداتی بسیار دوست داشتنی هستند.این در حالی است که شهروندان آلمانی با در دست گرفتن وسایل ساده‌ای مانند یک دوربین چشمی، یک کتاب راهنما و دفتری برای ثبت مشاهدات راهی طبیعت می‌شوند و گاه ساعت‌ها به تماشای پرندگان می‌نشینند و از رفتار جالب و صدای آنها لذت می‌برند. آنان پرندگان مختلف را پیدا می‌کنند و از آنها عکس می‌گیرند. جالب آنکه در بسیاری از مواقع همین پرنده‌نگرها موفق به تهیه تصویر از گونه‌های نادر یا در حال انقراض و حتی شناسایی گونه‌ای جدید و ثبت آن می‌شوند. هنگامی که در خیابان‌های برلین با شهروندان این شهر همقدم می‌شوی از نحوه برخوردشان با پرنده‌ها این فکر به سراغت می‌آید که گویی این مردم پرنده‌شناس هستند؛ آنها بسیار جزئی به پرنده‌ها نگاه می‌کنند و لذت می‌برند، تجربه کسب می‌کنند و آموختن از دنیای پررمز و راز پرندگان را یکی از حرفه‌های خود می‌دانند.