ملیحه نیک‌روش*: منظور از مسؤولان و کارگزاران، هیات حاکمه، مقامات و مأموران اداری است. هیات حاکمه همان مقامات سیاسی‌ای هستند که اصول سیاست و خط‌مشی عمومی دولت را طرح و تعیین می‌کنند و مأموران اداری افرادی هستند که اصول و خط‌مشی عمومی دولت را به اجرا درمی‌آورند. در یک جامعه دینی، کارگزاری و پذیرش مسؤولیت باید با مکانیسم جامعه دینی تناسب نهادی و ساختاری داشته باشد. کارگزاری در سیستم حکومت دینی از مکانیسم ویژه‌ای برخوردار است و کاملاً صبغه دینی دارد و نمی‌تواند همچون سیستم‌های بشری معطوف به مقوله‌هایی همچون قدرت، سود و لذت باشد، بلکه ساختار کارگزاری دینی معطوف به ارزش‌ها و سنن الهی و بایدها و نباید‌های اخلاقی، حقوقی، اجتماعی و سیاسی است که به لحاظ محتوا، آن را از سیستم‌های کارگزاری بشری کاملا متمایز و جدا می‌کند. بدین صورت کارگزاری نظام دینی، اجرای عملیاتی اندیشه‌های الهی در حق جامعه و حکومت است و در راستای ارزش‌های دینی و به مرحله عینیت رساندن آنهاست. در عمل اجتماعی و انجام وظیفه، کارگزاری باید به بخش اعلا و قلمرو کلیدی حاکمیت، یعنی محور توحید و ولایت بنگرد و اعمال خود را در حوزه کارگزاری با توجه به این حوزه گزینش کند. از این رو، کارگزاران نظام دینی همچون کارگزاران الهی هستند که رشد عقلانی و معرفتی جامعه را سبب می‌شوند و ایجاد و حفظ امنیت اجتماعی و تأمین معیشت و اقتصاد و رفاه جامعه و در نتیجه ایجاد رشد زمینه جامعه انسانی تا بی‌نهایت را فراهم می‌کنند. کارگزاری در نظام دینی حرکتی الهی و معنوی است که از طریق آن، زمینه پیدایش مدینه فاضله مهیا می‌شود. با توجه به تفاوت‌های جوهری کارگزاری نظام دینی با نظام‌های سودمحور، کارگزاری در نظام دینی، مقوله ابزاری است؛ یعنی ابزار تحقق عدالت و معنویت و نوعی امانتداری است، زیرا مردم حاکمیت بر خود را به امانت به او می‌سپرند و به همین جهت امری معطوف به خدمت است و طبیعتاً کارگزار باید شایسته‌ترین باشد. مسؤولان در اندیشه و بیانات امام خمینی(ره) با مصادیقی نظیر خدمتگزاران و کارگزاران نظام خود را نمایان می‌کنند. بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران معتقدند کارگزاران باید از ویژگی‌های اخلاقی برجسته‌ای برخوردار باشند و در فعالیت‌های خویش به خداوند، فرامین او و مصالح مردم توجه کنند تا بتوانند رضایت خدا و بنده‌های او را کسب کنند. برای دستیابی به این مهم، در مکتب و اندیشه امام خمینی(ره)، کارگزاران و مسؤولان باید دارای معیارهایی باشند که برخی از آنها به شرح زیر است.
1- نزدیکی مسؤولان با مردم و مردمی بودن آنها
یکی از ویژگی‌های مسؤولان، مردمی بودن و رفاقت آنها با مردم است. امام خمینی(ره) در این زمینه معتقدند مسؤولان در هر مقام و منصبی که هستند، باید با مردم رابطه نزدیک و صمیمی داشته باشند و به تعبیر ایشان، «رفیق» مردم باشند. چنین خصلتی از ویژگی‌های کارگزاران و مسؤولان در زمان معصومین بوده و همواره مورد توجه ایشان قرار داشته است. ایشان در جایی می‌فرمایند: «ایران همین است که می‌بینید. نخست‌وزیرش، وزیر خارجه‌اش، رئیس‌جمهورش، رئیس مجلسش، همه یک مردم عادی هستند و با مردم رفیق هستند. باید با مردم آشنا شد».
2- احترام به آرای عمومی
به اعتقاد امام راحل، آرای عمومی و نظریات شهروندان باید مورد احترام همگان باشد و مسؤولان وظیفه دارند به آرای عمومی احترام بگذارند و حق ندارند برخلاف میل و خواسته مردم عمل کنند، زیرا مردم ولی‌نعمتان جامعه اسلامی محسوب می‌شوند. ایشان می‌فرمایند: «زمامداران مردم باید ضوابط اسلامی را در جامعه و در همه سطوح به دقت رعایت نمایند و حتی پاسدار آن باشند. دقیقا باید به آرای عمومی در همه‌جا احترام بگذارند».
3- مشورت با مردم در امور جاری مملکت
به اعتقاد امام خمینی(ره)، در حکومت اسلامی نیز تکیه بر رأی مردم حائز اهمیت است و مسؤولان باید در همین راستا، با رعایت موازین شرعی و قانونی، تابع خواسته‌های ملت باشند و در این مسیر برای انجام دادن بهتر کارها باید با مردم مشورت کنند و از نظریات آنها آگاه شوند. ایشان در این‌باره می‌فرمایند: «در این حکومت به طور قطع باید زمامداران امور، دائما با نمایندگان ملت در تصمیم‌گیری‌ها مشورت کنند و اگر نمایندگان موافقت نکنند، نمی‌توانند به تنهایی تصمیم‌گیرنده باشند».
4- خدمتگزاری و خدمت کردن به شهروندان
از دیدگاه امام خمینی(ره)، خدمتگزاری وظیفه مسؤولان است. ایشان معتقدند حکومت و دولت برای مردم است و به وسیله بودجه ملت پابرجاست. بنابراین مسؤولان باید سعی کنند حوائج و نیازهای مردم را رفع کنند و وظیفه اصلی آنها خدمت کردن به خلق خداست. ایشان در این‌باره می‌فرمایند: «دولت مال مردم است؛ بودجه مملکت از جیب مردم است؛ شما نوکر مردم هستید؛ دولت‌ها خدمتگزار مردمند». البته ایشان معتقدند خدمتگزاری زمینه‌های ایجاد پایگاه ملی برای مسؤولان را فراهم می‌کند و همین امر تسهیل‌کننده فعالیت‌های آنها محسوب می‌شود، زیرا مردم همراه و پشتیبان آنها هستند.
5- ساده‌زیستی و بی‌آلایش بودن
سبک زندگی امام خمینی(ره) بسیار ساده و بی‌آلایش بود و در همین راستا مسؤولان را نیز به ساده‌زیستی و مناعت طبع تشویق می‌کردند و با بهره‌گیری از سبک زندگی معصومین و بزرگان دین، به کارگزاران جمهوری اسلامی توصیه می‌کردند دوری از اشرافیت و تجمل‌گرایی را سرلوحه خویش قرار دهند. از دیدگاه امام خمینی(ره)، کارگزاران حقیقی نظام اسلامی باید سعی کنند با ساده‌زیستی، همراهی و همدلی خویش را با مردم نشان دهند و در طبقه مرفه‌تر از مردم نباشند.
6- فروتنی و برخورد صحیح با مردم
امام خمینی(ره) می‌فرمایند: «در سخنان معصومان(ع) سفارش شده است هر مسؤولی باید مقام و منصب خویش را امانتی الهی بداند و همگان را از عدل و احسان خود بهره‌مند سازد. مسؤولان توجه کنند که وقتی قدرت دست‌شان آمد، بیشتر مواظب باشند که متواضع باشند؛ بویژه با محرومان و قشرهای محروم که این انقلاب ثمره تلاش‌ها و خون‌های ریخته‌شده آنهاست». از این رو، امام(ره) تأکید زیادی بر فروتنی، تواضع، سعه صدر و برخورد صحیح با مردم داشتند و این اصول را به کارگزاران به طور متوالی تذکر و توصیه می‌کردند. به عقیده ایشان، اخلاق حسنه در برخورد با مراجعان به ادارات و سازمان‌های دولتی امری پسندیده و مورد توجه بوده و می‌تواند زمینه‌های تعالی کارگزاران دولتی و سازمان‌ها را به همراه داشته باشد.
7- رعایت موازین شرعی و معیارهای دینی در کارها
به تعبیر رهبر کبیر انقلاب اسلامی، رعایت موازین شرعی و دینی یکی از معیارهای مهم در جامعه اسلامی است که باید مدنظر مسؤولان قرار گیرد و در خدمتگزاری خویش، به این اصول پایبند باشند و از آنها تخطی نکنند: «ما معیارها را باید معیارهای الهی قرار بدهیم و پیروزی و شکست [را] هم در همان میدان الهی تشخیص بدهیم». رعایت معیارها و موازین الهی و شرعی توسط کارگزاران سبب سعادت و تعالی نظام سیاسی و مردم می‌شود، لذا امام راحل بر این اصل تأکید بسیار داشتند.
8- رعایت عدالت و امانت
یکی دیگر از ویژگی‌هایی که امام خمینی(ره) برای مسؤولان و کارگزاران در نظام اسلامی بسیار تأکید کرده‌اند، رعایت عدالت و امانت از سوی کارگزاران است. این دو قانون مهم اسلامی (حفظ امانت و عدالت در حکومت) زیربنای یک جامعه سالم انسانی است و هیچ جامعه‌ای خواه مادی یا الهی بدون اجرای این دو اصل سامان نمی‌یابد. امام خمینی(ره) در رابطه با رعایت امانت و عدالت از سوی کارگزاران می‌فرمایند: «پاسداری از عدالت این است که پاسدار، خودش دارای عدالت باشد تا بتواند پاسداری از عدالت کند. اگر گروهی در جامعه دارای عدالت نباشند و همانطور که دستگاه سابق، دستگاه تعدی، ظلم و تجاوز به مردم بود، این گروه هر کسی که باشد تا آن اندازه که دستش می‌رسد همان کارهای رژیم سابق را می‌کند؛ این گروه نمی‌توانند پاسدار عدالت باشند».
9- قانون‌مداری در امور کارگزاران
توجه به قانون و عمل به مقررات باید سرلوحه کار مسؤولان باشد. به نظر امام خمینی(ره)، بی‌توجهی به قانون، هرج‌و‌مرج را به همراه خواهد داشت و درعین‌حال، مردم نخواهند توانست به امور جاری خود برسند. به همین دلیل، امام خمینی(ره) بارها توجه به قانون را توصیه کرده‌اند و درباره کارگزاران و مسؤولان می‌فرمایند: «آنها را به مسائل اسلامی دعوت کردم، به عمل به قانون دعوت کردم».
10- اهمیت به بیت‌المال و پرهیز از کم‌کاری
از امام علی(ع) نقل شده است حساب بیت‌المال را می‌کشیدند. شمعی روشن بود و کسی آمد با ایشان حرف دیگری می‌خواست بزند، شمع را خاموش کردند و فرمودند: «این مال بیت‌المال است، حال آنکه تو می‌خواهی حرف دیگری بزنی». امام خمینی(ره) می‌فرمایند: «حکومت‌های اسلامی باید بیت‌المال را بزرگ بشمارند و آن را برای جلال و جبروت خودشان صرف نکنند و صرف آن چیزی بشود که برای مسلمین است». در رابطه با پرهیز از کم‌کاری نیز امام خمینی فرموده‌اند: «کم‌کاری عمل نامشروعی است و آقایان و هر کسی در هر قشر و محلی که هست، کارشان را موافق با اسلام کنند و به اندازه اجری که می‌گیرند کارکنند تا چرخ‌های مملکت راه بیفتد».
11- رسیدگی به وضعیت محرومان
مسؤولان وظیفه دارند به امور و مشکلات اقشار آسیب‌پذیر جامعه رسیدگی کنند و در این مسیر، محرومان جامعه باید تمام مشکلات خویش را به وسیله کارگزاران حکومتی مرتفع کنند. امام خمینی(ره) معتقد هستند که مسؤولان حکومتی به هیچ عنوان نباید در رسیدگی به امور آسیب‌دیدگان و اقشار ضعیف جامعه سهل‌انگاری کنند: «امید آن است که رسیدگی به حال مستضعفان و مستمندان کشور که قسمت اعظم ملت مظلوم ما را دربرمی‌گیرد، در رأس برنامه‌ها قرار گیرد».
12- حسن رفتار با مردم
مسؤولان در مکتب امام خمینی(ره) باید سعی کنند بهترین رفتار را نسبت به مردم داشته باشند و با حسن معاشرت و رفتار انسانی توأم با عطوفت خویش، بر قلوب مردم حکمرانی کنند نه بر ابدان آنها. ایشان اعتقاد دارند حسن رفتار با مردم یکی از آموزه‌های اسلامی است که باید رعایت شود: «باید اخلاق اسلامی، آداب اسلامی درست مراعات بشود، همانطور که شیوه ائمه ما و اولیای خدا و انبیای خدا بوده است که خودشان را خدمتگزار مردم می‌دیدند و با حسن معاشرت و با رفتار انسانی، با رفتار الهی رفتار می‌کردند».
13- عدالت‌گستری
استحکام و بقای هر نظام و حکومتی، بستگی به عدالت کارگزاران و اقامه عدل در میان مردم و جامعه دارد. اجرای عدالت، مردم را به نظام خوشبین و امیدوار و در مقابل تبعیض و ناعدالتی مردم را بدبین و از صحنه خارج می‌کند. امام خمینی(ره) ضرورت تقویت دولت اسلامی را جهت اقامه عدل مورد تأکید قرار می‌دهند و می‌فرمایند: «ما باید دولت اسلامی را همه مردم، همه انسان‌ها، دولت اسلامی را تقویت کنند تا بتواند اقامه عدل کند و دولت باید جهات معنوی را هم در نظر بگیرد؛ یعنی چون تابع اسلام است باید روی رویه اسلام باشد. روی رویه اسلام به همان دو معنا، به همان دو راهی که اسلام دارد، حفظ معنویات و تقویت معنویات مردم و اقامه عدل بین‌شان و نجات دادن مظلومان از دست ظالمان.» بنابراین تمام کارگزاران و مسؤولان نظام اسلامی باید اجرای عدالت و رفع محرومیت در جامعه را سرلوحه برنامه‌ها و اهداف خویش قرار دهند. البته در عین اجرای عدالت باید به این نکته مهم نیز توجه کرد که نسبت به اقشار محروم و ضعیف جامعه که به هر دلیلی از حقوق اولیه و طبیعی خود محروم مانده‌اند، مسؤولیت مضاعفی بر عهده دارند و باید نسبت به آنان عنایت و توجه بیشتری مبذول دارند و آنان را قبل از دیگران مشمول عدل و داد اسلامی قرار دهند، زیرا آنان فاقد بسیاری از امکانات اولیه و حقوق ابتدایی زندگی هستند. لذا باید برای به‌دست آوردن حقوق طبیعی و رسیدن به یک زندگی در حد متوسط تلاش کرد و حقوق از دست رفته آنان را از اغنیا و ثروتمندان باز پس گرفت.
منبع: برهان
* کارشناس ارشد علوم سیاسی