از آغاز جنگ تا 12 تیر 1367 [زمان ساقط کردن هواپیمای مسافری جمهوری اسلامی ایران توسط ناو جنگی آمریکا در خلیج‌فارس]، 112 کشتى در خلیج‌فارس مورد حمله موشکى قرار گرفت. جمهورى اسلامى ایران دی 1363 به دبیرکل وقت سازمان ملل اعلام کرد از هرگونه اقدامى براى تامین آزادى و امنیت کشتیرانى که در خلیج‌فارس صورت گیرد حمایت و استقبال خواهد کرد اما حملات به کشتی‌ها ادامه یافت. تا تیر 1366 حدود 5/8 میلیون تن کالا از محموله‌هاى کشتی‌ها در خلیج‌فارس به زیر آب رفت. 41 کشتى کاملا نابود و به 34 تن محوله کالا آسیب وارد شد و بیش از 200 تن از ملوانان کشورهاى مختلف به قتل رسیدند و به همین تعداد نیز مجروح شدند. بدین ترتیب عراق در هدف خود مبنى بر بین‌المللی کردن جنگ خلیج‌فارس تا اندازه زیادى موفق شد و قدرت‌هاى غربى و در رأس آنها آمریکا حضور گسترده و تهدیدآمیزى در خلیج‌فارس یافتند و بالاخره کشتى‌هاى کویتى با پرچم آمریکا در خلیج‌فارس حرکت کردند و اسکورت نظامى نفتکش‌ها و کشتى‌هاى تجارى مورد نظر آمریکا در خلیج‌فارس آغاز شد.
21 سپتامبر 1987 کشتى «ایران اجر» مورد حمله نیروهاى نظامى آمریکا واقع شد. همچنین حملات نظامى آمریکا به سکوهاى نفتى ایران دخالت آشکار آن دولت در منطقه به نفع عراق و علیه جمهورى اسلامى ایران را به وضوح نشان داد. یکى از نتایج شوم این همه تشنج‌آفرینى رژیم عراق و دامن زدن ایالات متحده به ناامنى در خلیج‌فارس، حمله به هواپیماى مسافرى جمهورى اسلامى ایران بود که 12/4/1367 مطابق 3 جولای 1988 بر فراز آب‌هاى سرزمینى ایران و در آب‌هاى حوالى جزیره هنگام توسط 2 موشک شلیک شده از ناو آمریکایى وینسنس- که خود به آب‌هاى سرزمینى ایران تجاوز کرده و در آن مستقر بود- هدف قرار گرفت و تمام مسافران و خدمه هواپیما به وضع اسفناکى به شهادت رسیدند. متعاقب این تجاوز آشکار، جمهورى اسلامى ایران، 14 تیر 1367 طى نامه‌اى به رئیس شوراى امنیت خواستار تشکیل جلسه فورى شورا براى رسیدگى به موضوع شد. 25 تیر 1367 مطابق 16 جولای 1988 شورا تشکیل جلسه داد. از سوى جمهورى اسلامى ایران دکتر ولایتى، وزیر وقت امور خارجه ایران و از جانب آمریکا جورج بوش، معاون وقت رئیس‌جمهورى در جلسه حضور داشتند. وزیر امور خارجه جمهورى اسلامى ایران در فرازى از سخنان خود عنوان کرد: حضور نظامى آمریکا در خلیج‌فارس تنها منادى مرگ و بى‌قانونى و شرارت بوده و جز ناامنى چیزى به ارمغان نیاورده است. عمل جنایتکارانه آمریکا در حمله به هواپیماى کشورى به هیچ‌وجه در قالب دفاع مشروع قابل توجیه نیست. شوراى امنیت پس از استماع سخنان دکتر ولایتى و جورج بوش در جلسه شماره 2821 خود در تاریخ 20 جولای 1988 (29/4/1367) قطعنامه شماره 616 را تصویب کرد. متن قطعنامه به شرح زیر است:
«شوراى امنیت، با بررسى نامه 5 جولای 1988 جانشین نماینده دائم جمهورى اسلامى ایران خطاب به رئیس شوراى امنیت و با استماع بیانات نماینده جمهورى اسلامى ایران، وزیر امور خارجه على‌اکبر ولایتى و سخنان نماینده ایالات متحده آمریکا معاون رئیس جمهور جورج بوش، با ابراز تاسف عمیق از اینکه یک هواپیماى غیرنظامى «ایران ایر» در پرواز برنامه‌ریزى شده بین‌المللى 655، در پرواز بر فراز تنگه هرمز به وسیله موشک شلیک شده از ناو جنگى ایالات متحده آمریکا (وینسنس) منهدم شد، با تاکید بر ضرورت تبیین حقایق سانحه توسط بازرسى بى‌طرفانه و با اضطراب عمیق از تشنج دائم‌التزاید در منطقه خلیج [فارس]:
1- تاسف عمیق خود را از ساقط ساختن هواپیماى غیرنظامى ایران به وسیله موشکى که از یک ناو جنگى آمریکا شلیک شده و تسلیت عمیق خود را به‌خاطر از دست رفتن غم‌انگیز جان انسان‌هاى بى‌گناه ابراز مى‌دارد.
2- همدردى صمیمانه خود را به خانواده‌هاى قربانیان سانحه غم‌انگیز و دولت‌ها و کشورهاى آنان اعلام مى‌دارد.
3 - از تصمیم سازمان بین‌المللى هواپیمایى در پاسخ به درخواست جمهورى اسلامى ایران مبنى بر ایجاد گروه تحقیق براى بررسى تمام حقایق موجود و جنبه‌هاى فنى زنجیره حوادث مربوط به این پرواز و انهدام هواپیما و همچنین از اعلام ایالات متحده آمریکا و جمهورى اسلامى ایران مبنى بر تصمیم‌شان براى همکارى با بررسى سازمان بین‌المللی هواپیمایى استقبال مى‌کند.
4- از تمام اعضاى کنوانسیون 1944 شیکاگو درباره هواپیماهاى کشورى بین‌المللى درخواست مى‌کند در همه شرایط مقررات و رویه‌هاى سلامت هوانوردى کشورى بویژه ضمائم آن کنوانسیون به منظور جلوگیرى از چنین پیشامدهایى را دقیقا مراعات کنند.
5- لزوم اجراى فورى و کامل قطعنامه 598 شورا را به عنوان تنها مبناى حل جامع، عادلانه، شرافتمندانه و پایدار منازعه میان ایران و عراق ابراز و پشتیبانى خود را از دبیرکل براى اجراى این قطعنامه اعلام و خود را ملتزم به همکارى با دبیرکل براى تسریع در اجراى طرح اجرایى او مى‌نماید».
در بررسى این قطعنامه، صرف نظر از کاربرد نام ناقصى به جاى خلیج‌فارس و قطع نظر از ارتباطى که در قطعنامه بین مساله جنگ و ساقط ساختن هواپیماى ایرانى ایجاد شده یا پیش‌بینى نشدن محکومیت و جبران خسارت وارده و سایر مسؤولیت‌هاى ناشى از حمله، مشاهده مى‌شود که شوراى ایکائو با آنکه یک مرجع فنى و تکنیکى و بالاترین ارگان مسؤول امنیت و سلامت پروازهاى بین‌المللى است، به دنبال درخواست جمهورى اسلامى ایران براى تشکیل جلسه رسیدگى به موضوع و پس از بررسى در تاریخ 23/4/1367 (14 جولای 1988) به صدور بیانیه بسنده کرد و در آن ضمن ابراز تاسف عمیق و همدردى و با تاکید بر اصل عدم کاربرد زور علیه هواپیماهاى غیرنظامى، کاربرد سلاح علیه یک هواپیماى مسافرى (بدون ذکر جزئیات) را تقبیح و هیاتى را مامور رسیدگى به موضوع کرد. قطعنامه شوراى امنیت از نظر محتوا و کلمات به کار رفته در آن، از بیانیه شوراى ایکائو قوى‌تر و محکم‌تر است. مضافا اینکه با توجه به ساختار شوراى امنیت و جو فشار و تهدیدى که هنگام تصویب قطعنامه 616 علیه جمهورى اسلامى ایران وجود داشت و نیز وضعیت جبهه‌هاى جنگ، مى‌توان صدور قطعنامه 616 را نوعى موفقیت براى جمهورى اسلامى ایران به حساب آورد. جمهورى اسلامى ایران علاوه بر شوراى امنیت و شوراى ایکائو شکایت خود را در دیوان بین‌المللى دادگسترى لاهه نیز مطرح کرد.
در بررسى سانحه مشخص شد هواپیماى مسافرى بر فراز آب‌هاى سرزمینى ایران مورد هدف واقع شده و در حوالى جزیره هنگام سقوط کرده و در این تهاجم ناو وینسنس به آب‌هاى سرزمینى ایران تجاوز کرده است. قبل از این واقعه نیز توسط نیروهاى آمریکایى، به هواپیماهاى گشت ایرانى از لحظه برخاستن از باند بندرعباس تا لحظه فرود اخطار داده مى‌شد. معناى این اقدام آن است که نیروهاى آمریکایى حتى بر فراز خاک جمهورى اسلامى ایران نیز هواپیماهاى ایرانى را مورد تهدید قرار مى‌دادند. 8 ژانویه 1988 آمریکاییان مرتکب نقض حریم هوایى ایران براى رهگیرى شدند. از دیگر سو نیروهاى آمریکایى بدون مجوز شوراى امنیت در منطقه حضور پیدا کرده و با نقض بى‌طرفى در خلیج‌فارس علیه ایران و به نفع عراق عملا در کار بازرسى کشتی‌ها از سوى جمهورى اسلامى ایران ممانعت به عمل مى‌آوردند و نیز در مقابل تهاجم عراق به کشتی‌هاى تجارى ساکت بودند و برابر عمل متقابل ایران عکس‌العمل نشان مى‌دادند و تا آنجا پیش رفتند که سکوهاى نفتى ایران و کشتى ایرانی «ایران اجر» را مورد حمله قرار داده و به آتش کشیدند. ماده 2 منشور ملل متحد همه اعضا را از تهدید به زور یا استعمال زور علیه تمامیت ارضى یا استقلال سیاسى هر کشورى که با مقاصد ملل متحد مباینت داشته باشد، منع کرده است. نیروهاى نظامى آمریکا مستقر در آب‌هاى خلیج‌فارس و دریاى عمان در زمان حادثه و قبل از آن عملا تمامیت ارضى ایران را با استفاده از انواع ترفندها مورد تجاوز قرار داده و به انحای مختلف کشتی‌ها و هواپیماهاى ایران را مورد تهدید قرار دادند. حمله آمریکا به هواپیماى مسافرى در حریم هوایى ایران و در مسیر هوایى بین‌المللى مشخص و اعلام شد که نقض قاعده حقوقى عدم توسل به زور و همچنین نقض آشکار تمامیت ارضى یک دولت عضو سازمان ملل است. همچنین مصداق کامل تجاوز مندرج در بند «ب» ماده 3 ضمیمه قطعنامه تعریف تجاوز مورخه 1974 مجمع عمومى سازمان ملل است که به استناد آن کاربرد هر نوع سلاح توسط یک دولت علیه سرزمین دولت دیگر، محاصره بنادر یا سواحل یک دولت نیروهاى مسلح دولتى دیگر را از مصادیق تجاوز دانسته است و بالاخره بند «ت» ماده مزبور مبین آشکار تجاوز آمریکا به ناوگان هوایى دولت جمهورى اسلامى ایران محسوب مى‌شود. هرچند مجمع عمومى سازمان ملل در قطعنامه 3314 توجه شوراى امنیت را به تعریف تجاوز جلب و به آن توصیه کرده است که در احراز تجاوز، تعریف مزبور را به نحو مقتضى راهنماى خود قرار دهد اما عملا شوراى امنیت در قضیه مطروحه با جو حاکم بر شورا از کنار قضیه گذشته و دولت ایران را به اجراى قطعنامه 598 سوق داده است و در نهایت حمایت کامل نسبت به ایمنى هواپیماهاى بین‌المللى و بویژه ممنوعیت مطلق توسل به زور که در ضمیمه دوم کنوانسیون شیکاگو مورد تاکید قرار گرفته و به صورت قاعده مسلم حقوق بین‌الملل درآمده است از طرف شوراى امنیت کاملا نادیده گرفته شده است. عنصر تخصصى سازمان ملل متحد یعنى ایکائو نیز از مسائل سیاسى به دور نمانده و به جاى بررسى فنى و ارائه طریق به شوراى امنیت به ابراز تاسف و تسلیت به بازماندگان سانحه پرداخت. به دلیل حاکمیت چنین اوضاعى بر سازمان ملل متحد، آمریکا پس از سرنگونى هواپیما اعلام کرد در نظر ندارد هیچ تجدید نظرى در دستورات جنگى موجود به عمل آورد و با تشکیل نیروهاى شوراى امنیت براى برقرارى امنیت در خلیج‌فارس به کرات مخالفت کرد.
منبع: موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی