جواد تقی‌زاده: رهبر معظم انقلاب، مفهوم آتش به اختیار را رمضان امسال در جمع دانشجویان با مخاطب قرار دادن جوان‌های دانشجو و افسران جنگ نرم در حوزه فرهنگ و مسائل اجتماعی در راستای حل معضلات این حوزه بیان فرمودند. بیان این موضوع با کنش‌ها و واکنش‌های مختلفی روبه‌رو شد؛ عده‌ای با دید مثبت نسبت به آن، این موضوع را عاملی جهت برطرف شدن این معضلات دانستند و در جایی که مراکز تصمیم‌گیر، بنا به دلایل مختلف یا اقدام نمی‌کنند(حالت سکون) یا اقدام ناقصی انجام می‌دهند یا حتی اقدام اشتباه صورت می‌گیرد؛ این بیان را استراتژی جدیدی در راستای بهبود وضعیت در حوزه فرهنگ و مسائل اجتماعی دانستند و عده‌ای با دید منفی نسبت به آن، این موضوع را عامل زیر پا گذاشتن قوانین و برخی اقدامات خودسرانه عنوان کردند. در این مجال این موضوع از دید سایبرنتیکی مورد بحث قرار می‌گیرد که رویکردی است برای شناخت و درک مسائل پیچیده. جامعه ما، جامعه‌ای است که یک سیستم پیچیده
(Complex System) به حساب می‌آید و از سایبرنتیک می‌توان برای کمک به فهم، تحلیل و حتی مدیریت آن استفاده کرد. سایبرنتیک دارای 3 حوزه کاربرد است؛ حوزه کاربرد فنی، حوزه کاربرد زیستی، حوزه کاربرد اجتماعی. سایبرنتیک دارای مدل‌ها یا مرتبه‌های (نوع‌ها) مختلفی است که عبارتند از سایبرنتیک مرتبه اول، سایبرنتیک مرتبه دوم، سایبرنتیک مرتبه سوم و سایبرنتیک مرتبه چهارم. سایبرنتیک مرتبه اول بیشتر به حوزه فنی ارتباط دارد و سایبرنتیک مرتبه دوم و مرتبه سوم بر حوزه زیستی و اجتماعی تمرکز دارد. در سایبرنتیک حوزه اجتماعی، مفاهیمی مطرح است که برخی مفاهیم مرتبط با موضوع این بحث در اینجا مطرح می‌شود:
1- هدفمندی: هدفمندی جزئی از ویژگی‌های هر سیستم است. تعیین اهداف نظام‌های (سیستم‌ها) اجتماعی کار دشواری است. در جامعه ما و در بعد فرهنگی اهداف براساس سیاست‌های ابلاغی رهبر معظم انقلاب تعیین می‌شود.
2- گرایش به کمال و رشد و توسعه: نظام (سیستم) رفتاری را توسعه می‌دهد که اجازه رشد، خلاقیت و تغییر را بدهد (Morphogenesis). گرایش به کمال یکی از ویژگی‌های جامعه و سیاست‌های ابلاغی است.
3- گرایش به ثبات: برای اینکه نظام‌ها، شخصیت و هویت خود را از دست ندهند و تعادل و نظم در آنها برقرار بماند، نیازمند تعادل نیروها و جریان‌های ورودی و خروجی هستند که به آن هموستاسیس
(Homeostasis) یا حالت پابرجایی می‌گویند.
4- گرایش به بی‌نظمی و گرایش به فنا(آنتروپی): بی‌نظمی حالتی است که در همه سیستم‌ها وجود دارد. اگر نظام(سیستم) به حال خود رها شود و هیچ داده یا انرژی‌ای از عوامل کنترلی و بیرونی دریافت نکند، رو به بی‌نظمی خواهد رفت که گسترش آن منجر به نابودی نظام می‌شود.
5- تطبیق (Adaptation): تطبیق نظام با مولفه‌های متغیر که مبتنی بر یادگیری نظام نسبت به آن مولفه‌ها و تلاش برای تطابق با اثرات بیرونی مولفه‌هاست.
6- بازتاب (Reflexion): اندیشیدن و تعمق توسط عناصر نظام نسبت به عملکرد خود در راستای بهبود و توسعه
7- منش (Ethos): ارزش‌ها و هنجارهای حاکم در یک نظام اجتماعی
8- ناظر(observer): یکی از عناصر کلیدی هر نظام، ناظران آن نظام هستند که 2 وظیفه ارائه بازخورد (ارزیابی) نسبت به عملکردهای انجام شده و ارائه پیشنهادات و پیشگویی آینده را بر عهده دارند. ناظران می‌توانند اعضای یک جامعه بوده و دارای سطح‌های مختلفی باشند. شاید بتوان افراد استراتژیست هر جامعه در هر حوزه را به عنوان ناظران سطح بالای آن نظام نام برد.
9 - بازخورد(Feedback): نظر ناظران نسبت به رفتارها و عملکردهای گذشته صورت گرفته در یک نظام اجتماعی
10- پیشنهادات برای آینده، پیشگویی
(feedForward): نظر ناظران در خصوص پیشنهاداتی جهت بهبود عملکرد در آینده یا حتی پیشگویی اتفاقات آتی
11- مرکز کنترل و راهبری: هر نظام می‌تواند سطحی (حداقلی یا حداکثری) از این مرکز را داشته باشد که وابسته به نوع نظام متفاوت است که در نظام‌های اجتماعی تاکید بر حداقلی بودن این مرکز و توزیع‌شدگی وظایف کنترلی و راهبری و به عبارتی خودسازماندهی و خودکنترلی اجزاست.
12- خودسازماندهی: رفتارهایی که از عناصر و سازه‌های یک نظام در حال تحول و رشد حاصل می‌شود.
13- خودمختاری (Autonomous): عناصر یک نظام اجتماعی دارای سطوح مختلفی از اختیار هستند.
با آشنا شدن با این مفاهیم به صورت خلاصه می‌توان گفت در یک نظام سایبرنتیکی اجزای نظام (زیرنظام‌ها، اعضا و ناظران و مرکز کنترل) در تعامل با یکدیگر به صورت حالت متوازنی از تطبیق و تکامل جهت رسیدن به هدف (که اهداف براساس منش‌ها تعیین می‌شود) هستند ولی در این میان گرایش به بی‌نظمی توسط برخی عوامل و عدم کنترل بی‌نظمی‌ها می‌تواند حتی منجر به نابودی و فنای نظام شود. در ادامه، مفهوم «آتش به اختیار» مبتنی بر مفاهیم و اصول سایبرنتیک، مورد بررسی قرار می‌گیرد. نظام اجتماعی ما یک نظام در حال تطور، رشد و تحول است. «آتش به اختیار» را با توجه به تعریف و اهداف تعیین شده برای آن، می‌توان رویکردی متعالی مبتنی بر مفاهیم سایبرنتیک در حوزه اجتماعی دانست. نتیجه مفهوم بازتاب (Reflexion) مبتنی بر منش(Ethos) عاملان و ناظران موجود در نظام اجتماعی و فرهنگی جامعه ما را در مقام عمل و به عنوان جایگزین و برطرف‌کننده نواقص بخش‌هایی از مرکز(های) کنترل و راهبری در یک نظام سایبرنتیکی بیان می‌کند که یکی از این نواقص می‌تواند حالت سکون بیش از حد در بخشی از این مراکز باشد. با این تعبیر می‌توان به این صورت تفسیر کرد که «آتش به اختیار» می‌تواند منجر به بهبود عملکرد نظام در راستای رفع نواقص و رسیدن به اهداف تعیین شده (توسط مرکز کنترل و راهبری) منطبق بر ارزش‌ها و هنجارهای نظام اجتماعی کشور شود که این رویکرد به صورت کل ویژگی مثبت و تکامل‌دهنده برای یک نظام به حساب خواهد آمد. چنین رویکردی که اعضای بیشتری در یک نظام به عنوان ناظر (ارزیابی‌کننده اقدامات و پیش‌بینی وضعیت آینده) یا به عنوان عملگرا به فعالیت‌هایی اقدام می‌کنند، رویکرد مثبتی در یک نظام سایبرنتیکی است و باعث می‌شود این نظام، تبدیل به نظامی سایبرنتیکی از نوع 4 شود که بازوهای اجرایی بیشتری در تعامل با محیط یک نظام وجود دارد. بررسی سایبرنتیکی «آتش به اختیار» دارای بعد دیگری نیز هست که مبتنی بر مفهوم میل به بی‌نظمی و میل به فنا(آنتروپی) بیان می‌شود. یک سیستم یا نظام (تمام عوامل موجود در این سیستم یا نظام) همواره میل به بی‌نظمی دارند و بی‌نظمی عامل اساسی در نابودی یک نظام سایبرنتیکی است. در صورتی که عوامل اجرایی خودمختار(مخاطبان «آتش به اختیار» فرمایشات مقام معظم رهبری) در راستای منش و اهداف تعیین شده نظام حرکت نکنند و ویژگی نظارت، کنترل و راهبری مناسب و کافی بر کنش‌ها و عملیات‌های صورت گرفته آنها صورت نگیرد، می‌تواند منجر به افزایش بی‌نظمی (انجام اقدامات خلاف هنجار و قانون) شود که این می‌تواند آسیبی جدی برای هدف تعیین شده باشد. نتیجتا می‌توان 2 نکته و الزام کلیدی «آتش به اختیار» مبتنی بر مفاهیم و اصول سایبرنتیک بیان کرد؛ «خود مختاری مبتنی بر منش» که معادل عبارت «آتش به اختیار با بصیرت انقلابی» می‌توان از آن نام برد و «الزام کنترل و راهبری توسط مراکز کنترل».
نتیجه‌گیری بحث
«آتش به اختیار» رویکردی متعالی است که می‌تواند منجر به تکامل شدید یک نظام اجتماعی شود در صورتی که به صورت کنترل شده و هدایت شده و در راستای حدود، اهداف تعیین شده و با کنترل و هدایت توسط مرکز کنترل و راهبری آن نظام اجتماعی انجام شود.