دکتر بادرنجبویه
واژه پیتلماسی(Pitlomacy) از دو واژه کهن پارسی ریشه گرفته است. اول، پیت
(Peet / Pite) به معنای ظرف بیارزش، جنس نامرغوب و دمدستی یا ابزار زاغارت و دیگری لماسی یا لمسی (Lomacia) به معنای بیحس و حال، فلج کامل. این واژه اولین بار در دوره قاجاریان و از طب قدیم، وارد ادبیات سیاسی گردید و برای بیان نوعی روش در سیاست خارجی استفاده میشد.
پیتلماسی، برساخته از سه رکن اصلی است: اول، اعتقاد به فلج و ناتوانی ملت در حد لولهنگ(1)، دوم، اصرار به دادن به بیگانگان از خاک کشور گرفته تا امتیازات و انحصارات و سوم آنکه با هر بیگانهای تا صد سال - بلکه بیشتر- باید مدارا کرد.
به اعتقاد برخی اندیشمندان سیاست خارجی، «همین پیتلماسی موجب شد سلسله قاجار به یکی از موفقترین و درخشانترین در تمام دنیا شناخته شود» (Mahd-E-Olya, 18). آن اندک ناکامیها و عدم دستیابی به اهداف نیز نتیجه نافرمانی برخی عناصر سودجو و خودخواه – اغلب بیشناسنامه – مانند قائممقام فراهانی، میرزاتقیخان امیرکبیر و یا عباسمیرزا بود. چنانکه نقل است وقتی مأمور آمار بر در خانه میرزاتقیخان، شناسنامه وی را طلب کرد، وی پاسخ درستی نداد و شد آنچه شد.
باید گفت که پیتلماسی اولبار توسط حاج ابراهیمخان کلانتر – وزیر لطفعلی خان زند – ابداع شد. وی برای رفع محاصره و خاتمه جنگ، دروازههای شهر را به روی آغامحمدخان گشود و آغامحمدخان هم با لبخند، هفتادهزارنفر را کور کرد و جان و مال و ناموس اهالی شهر را تا اطلاع ثانوی برای لشکریانش آزاد اعلام نمود. همین تجربه موفق(!) موجب شد که در ادوار بعدی، برای رفع سایه جنگ، شکستن محاصره و حل و فصل دشواریهای پیشآمده میان ایران و کشورهای
دیگر – بخصوص اروپاییان که چشمآبی و پوستصورتی بودند – از همین روش استفاده نمایند. برای نمونه میتوان به واگذاری امتیاز کشف، استخراج و بُردن(2) نفت به ویلیام ناکس دارسی(1901 میلادی) توسط وزیر باتدبیر مظفرالدین شاه، میرزاآغاسی اشاره کرد. قراردادهای درخشان دیگری مانند ترکمانچای، گلستان، معاهده پاریس، 1919 و... نیز براساس همین استراتژی امضا شدهاند. حتی تاریخنگارانی چون پَریبلنده(1979 – 1945.م) معتقدند واگذاری بحرین، حراج نفت و سایر کانیهای بدبو و بدشکل، ارتش و فرهنگ در دوره پهلوی دوم، به تأسی از همین سیاست بوده است.
متأسفانه با پیروزی انقلاب، این شیوه مُجرب در سیاست خارجی منسوخ شد و بعید نیست که اگر مسؤولان دولت تدبیروامید به این شیوه کهن توجه نموده، آن را الگوی سیاست خارجی خویش قراردهند، دیوار تحریمهای چهل ساله برای بار دهم فروبریزد و برای چندمین بار از رکود عبور کنیم. سایهجنگ و اینها هم که روی شاخش است.
1- لولهنگ= آفتابه، منشور، اصلِکاری
2- اصطلاح بُرد-بُرد از این زمان وارد ادبیات سیاسی جهان نشد. چون قبلاً شده بود.