مهدی مهدوی‌گرگانی: دولت یازدهم از زمان شروع به کار، خوش‌بینی گسترده‌ای نسبت به مذاکرات هسته‌ای در پیش گرفت به گونه‌ای که تصور می‌کرد می‌تواند 6 ماهه به یک توافق جامع بر سر موضوع هسته‌ای دست یابد و یک ساله از عواید آن بهره‌مند شود. به‌رغم همه تعجیلاتی که روحانی به خرج داد، حصول توافق 2 سال به درازا کشید و اجرای تعهدات طرف مقابل حتی از 2 سال نیز فراتر رفت.
غیر از زمان پیش‌بینی شده برای حصول توافق، دولت یازدهم درباره عواید و منافع ایران از توافق هسته‌ای نیز بسیار اغراق‌آمیز و تبلیغاتی عمل کرد. این در واقع یکی از تاکتیک‌های دولت و تیم مذاکره‌کننده برای قانع کردن افکار عمومی جهت ادامه مذاکره و مقابله با منتقدان بود اما در نهایت خود آنها نیز در دام این اظهارات و خوش‌بینی تبلیغاتی گرفتار شدند.
حسن روحانی فروردین 95 در جمع مردم سمنان با اشاره به انتقادها از عدم رفع تحریم‌ها گفت هنوز ۳ ماه بیشتر از برجام نگذشته است. وی افزود: زنجیرهای تحریم‌ها را گسسته‌ایم و امروز روابط بانکی بین ایران و بانک‌های جهانی یکی بعد از دیگری گشوده می‌شود.
اکنون بعد از گذشت بیش از 2 سال از زمان اجرای برجام همان سوال‌ها و انتقادات باقی مانده است و آقای روحانی باید پاسخ بدهد که چه مدت باید از اجرای برجام بگذرد تا پاسخ‌دهی به منتقدان معقول و منطقی باشد؟!
خوشبختانه یا بدبختانه رفتارها و سیاست‌های آمریکا طی 2 سال گذشته بتدریج پاسخ به سوالاتی را که در ذهن منتقدان و افکار عمومی بدون جواب مانده بود روشن کرد و آن نیز بی‌اعتمادی به آمریکا و پایبند نبودن این کشور به تعهداتش در عرصه بین‌المللی است.
آمریکا از زمان اجرای توافق هسته‌ای بارها افراد و نهادهای دولتی و غیردولتی ایرانی را به بهانه‌های مختلف در لیست سیاه تحریم قرار داده است که همه آنها به نوعی نقض برجام بود. با این حال دولت همانند وکیل مدافع آمریکا، در اغلب موارد اعمال تحریم‌های جدید و نقض برجام از سوی آمریکا را رد می‌کرد.
علاوه بر اعمال تحریم‌ها دولت آمریکا از همان ابتدا با به کارگیری ابزارهای مختلف به صورت مخفی و آشکار برای جلوگیری از دستیابی ایران به منافع حاصل از توافق، لابیگری و اعمال فشار کرده است؛ نمونه آن هشدارهای وزارت خزانه‌داری و وزارت خارجه آمریکا به بانک‌ها و موسسات مالی غربی برای خودداری از هرگونه مراوده مالی با ایران یا چانه‌زنی مقامات آمریکایی با رهبران سایر کشورها برای جلوگیری از برقراری روابط اقتصادی و تجاری با ایرانی‌ها. این سیاست آمریکایی‌ها بسیار موفق عمل کرد و همانطور که مشاهده کردیم تقریبا هیچ یک از بانک‌های بزرگ غربی درصدد تعامل با ایران برنیامدند؛ مشکل بزرگی که رفع بعضی از تحریم‌های دیگر را نیز تحت‌الشعاع قرار داد. آمریکایی‌ها این سیاست را از همان ابتدای توافق در پیش گرفته بودند که به باور کارشناسان داخلی و خارجی نقض بند 29 برجام محسوب می‌شود.
بند 29 توافق هسته‌ای می‌گوید اتحادیه اروپایی و دولت‌های عضو و همچنین ایالات متحده، منطبق با قوانین خود، از هرگونه سیاست با هدف خاص تأثیرگذاری منفی و مستقیم بر عادی‌سازی تجارت و روابط اقتصادی با ایران، در تعارض با تعهدات‌شان مبنی بر عدم اخلال در اجرای موفقیت‌آمیز برجام خودداری خواهند کرد اما آمریکا برخلاف تعهد خودش در برجام با تصویب تحریم موسوم به S722 اثر منفی بر عادی‌سازی تجارت و روابط اقتصادی با ایران گذاشته است، چرا که مطابق تحریم جدید، رئیس‌جمهور آمریکا 90 روز پس از تصویب این قانون مامور به بلوکه کردن سرمایه‌ها و منع معاملات سپاه پاسداران و افراد خارجی شامل مقامات، عوامل و وابستگان به آن می‌شود که طبق ادعای این کشور مرتکب اعمال تروریستی، تهدید به ارتکاب یا حمایت از تروریسم شده‌اند.
علی‌ایحال پس از گذشت 4 سال از عمر دولت یازدهم و تجربه تعامل مستقیم با آمریکا در برجام و آنچه آمریکایی‌ها بر سر برجام آوردند و احتمالا خواهند آورد، روحانی و ظریف به عنوان پرچمدار دیپلماسی ایران بتدریج دریافتند نباید به آمریکا بیش از این اعتماد کرد. مساله مهمی که مقام معظم رهبری در ابتدای دولت یازدهم بر آن تاکید کرده بودند. رهبر حکیم انقلاب همزمان با شروع به کار دولت یازدهم در جمع مسؤولان درباره خوش‌بین نبودن به رفتارهای آمریکا و غیرقابل اعتماد بودن آمریکا و انگلیس تذکر دادند و فرمودند: «آنها از یک طرف اظهار علاقه‌مندی و مذاکره می‌کنند و از طرف دیگر می‌گویند همه گزینه‌های ما روی میز است». رهبری در طول مذاکرات مدام درباره بدعهدی‌های طرف مقابل دغدغه داشتند و همیشه به اعضای تیم مذاکره‌کننده درباره نیرنگ، حیله‌گری و دروغ طرف مقابل تذکر می‌دادند.
محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه در سفری که اخیرا به نیویورک داشت در مصاحبه با شبکه سی‌ان‌ان درباره رفتار آمریکا در قبال برجام گفت: ایران به طور کامل تعهدات خود را در برجام انجام داده و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی هم این مساله را تایید کرده است اما در مورد ایالات متحده نمی‌توان این طور گفت؛ ایالات متحده تعهدات خود را انجام نداده است.
ظریف افزود: به عنوان نمونه، کاخ سفید چند روز پیش اعلام کرد ترامپ از حضورش در هامبورگ برای نشست گروه ۲۰ استفاده کرده تا سران کشورها را نسبت به تجارت با ایران دلسرد کند. این نه فقط نقض روح، بلکه نقض متن برجام است.
حسن روحانی نیز بعد از تصویب طرح تحریم‌ها علیه ایران در مجلس نمایندگان آمریکا در اظهارات خود در جلسه هیأت دولت از رفتار ناصحیح آمریکا در قبال برجام و نحوه عمل به تعهداتش در توافق هسته‌ای انتقاد کرد و اقدامات آمریکا را با روح و متن برجام در تعارض دانست.
روحانی گفت: امروز یکی از توطئه‌های آمریکا این است که ایران بگوید دست از تعهدات خود برداشته و به امضای خود متعهد نیست که به اعتقاد من هرگز موفق نخواهد نشد. اگر آمریکایی‌ها بخواهند تحریم‌هایی را تحت هر عنوان و بهانه‌ای علیه ما تحمیل کنند، ملت بزرگ ایران پاسخ مناسب به آنها خواهد داد.
عباس عراقچی، رئیس ستاد پیگیری اجرای برجام در وزارت امور خارجه نیز که پیش از این همواره از تایید نقض برجام از سوی آمریکایی‌ها طفره می‌رفت، در واکنش به تصویب تحریم‌های جدید گفت: بندهای ۲۶، ۲۸ و ۲۹ برجام با قانون جدید تحریمی آمریکا نقض شده و ایران پاسخ قاطعی به این قانون کنگره آمریکا خواهد داد.
تایید بدعهدی‌های آمریکا و نقض صریح برجام از زبان روحانی و ظریف، هرچند دیر انجام شد اما یک اتفاق مهم در عرصه سیاست خارجی ایران محسوب می‌شود. بسیاری از منتقدان دولت نیز از اظهارات روحانی و ظریف علیه آمریکا استقبال کردند که نشان‌دهنده این مساله است که دولت و منتقدان به سمت یکپارچگی در مقابل آمریکا پیش می‌روند. به عنوان مثال سیدناصر موسوی‌لارگانی، نماینده مردم فلاورجان در مجلس می‌گوید: جای خوشحالی و خرسندی است که دولتمردان هم مانند منتقدان دولت به این نکته اذعان کردند که آمریکا به هیچ‌وجه قابل اعتماد نیست.
تصویب طرح تحریم‌های ضدایرانی در مجلس نمایندگان و سنای آمریکا اگرچه پدیده‌ای نامبارک است اما باعث شد رویکرد دولت ایران در قبال آمریکا و برجام از «آرمانگرایی مبتنی بر خوش‌بینی» به سمت «واقع‌گرایی» تغییر مسیر بدهد. اکنون که در آستانه تشکیل دولت دوازدهم قرار داریم آقای روحانی باید سیاست خارجی دولت جدید خود را برخلاف دولت یازدهم با محور بی‌اعتمادی به آمریکا و متحدانش، عدم اتکا به خارج و مبتنی بر اعتماد به نیروهای داخلی و نگاه درونی تدوین کند.