گروه اقتصادی: بحران آب و ته‌کشیدن سفره‌های آب‌ زیرزمینی در ایران مساله جدیدی نیست اما هشدارها نسبت به آینده بحران آب در ایران این روزها بسیار زیاد شده است. کارشناسان می‌گویند چون بیشترین حجم آب مصرفی در بخش صنعت و کشاورزی است با دیپلماسی «آب مجازی» می‌توان تراز آب مصرفی را تغییر داد. «آب مجازی» عبارت است از میزان آبی که برای تولید یک محصول در صنعت یا کشاورزی مصرف می‌شود. محمود طباطبایی، عضو جمعیت ناجیان آب و مدرس دانشگاه در گفت‌وگو با «وطن‌امروز» در این ‌باره توضیح داد.
***
وی با بیان اینکه کشور ما به دلیل کم‌بارش بودن و داشتن جمعیت بالا سالیان سال واردکننده محصولات کشاورزی بویژه مواد غذایی چون قند و روغن بوده، گفت: «در سال‌های اخیر به‌رغم اینکه به صورت شعاری و در سیاست‌های کلان بحث خودکفایی در کشاورزی مطرح بوده اما واردات چند میلیون تنی گندم، دانه‌های روغنی، روغن‌ و شکر را داشتیم لذا وقتی به تراز تجاری ایران در بحث آب مجازی نگاه می‌کنید، تراز واردات آب مجازی کشور مثبت است و اینطور نبوده که این مساله مورد توجه قرار نگرفته باشد، چرا که به دلیل نیاز کشور، محصولات کشاورزی وارد شده، در نتیجه به‌تبع آن ما عملا آب مجازی وارد کردیم ولی به صورت شفاف و برنامه‌ریزی شده نبوده، بلکه بر اساس نیاز روز کشور اتفاق افتاده است».
این استاد دانشگاه عنوان کرد: «مشکلی که ما در بحث آب مجازی در کشور داریم، این است که تکیه‌مان در تولیدات کشاورزی بر آب «آبی» است». وی ادامه داد: «در تعریف، آب به 3 قسم آب «سبز»، آب «آبی» و آب «خاکستری» تقسیم می‌شود که آب سبز در واقع همان بارندگی‌هایی است که فقط زمین را ‌تر می‌کند و محصول دیم از آن به عمل می‌آید. آب سبز تجدیدپذیر است یعنی هر بارشی در طول سال این آب را تکرار می‌کند و محصولاتی که با این آب به عمل می‌آیند عموما محصولاتی دیم هستند که می‌توانند تراز آب مجازی را مثبت کنند».
طباطبایی تاکید کرد: «ما صادرات محصولات کشاورزی هم داریم ولی محصولات صادراتی ما از طریق مصرف آب آبی (آب برداشتی از سفره آب زیرزمینی که جمع شدن آن میلیون‌ها سال به طول انجامیده) تولید می‌شود».
وی با اشاره به عدم تجدیدپذیری آب‌های زیرزمینی و اظهارنظر اخیر پروفسور امین علیزاده در این باره گفت: «این آبی نیست که با بارش بتواند تجدید شود و مانند نفت تمام‌شدنی است. اکنون آنقدر عمق آب در سفره‌های زیرزمینی زیاد شده که دیگر بارش‌ها با آب قبلی ترکیب نمی‌شود، بلکه در همان لایه سطحی خاک باقی مانده و بر اثر گرما تبخیر شده و به آسمان بازمی‌گردد و عملا از دسترس ما خارج می‌شود».
این مدرس دانشگاه با بیان اینکه به همین دلیل است که سفره‌ها رو به نزول و کاهش دائمی است، ادامه داد: « در بحث مدیریت آب و تراز آب مجازی، آب آبی اهمیت بالایی دارد. یک بحث هم آب خاکستری است، این آب از فاضلاب بازیافت می‌شود ولی متاسفانه ما در این بخش هم کم‌کاری کردیم و اگر جایی هم آب بازیافتی داریم اصولی نبوده و فاضلاب خام رفته پای محصول و در واقع بیشتر سبب گسترش آلودگی شده است».
 وی تاکید کرد: «دنیا تجربه‌های مختلفی در این زمینه دارد، مثلا در ژاپن میزان مصرف آب برای تولید محصولات کشاورزی فقط 21 میلیارد مترمکعب در سال است اما میزان محصولی که صادر می‌کند و نسبت آب مجازی آن 90میلیارد مترمکعب است یعنی 70 میلیارد مترمکعب اختلاف آب مصرفی و محصول تولیدی دارد».
این کارشناس با بیان اینکه ژاپنی‌ها از آب سبز استفاده می‌کنند، عنوان کرد: «محصول تولیدی ژاپنی‌ها بیشتر متکی به بارش است و نه متکی به برداشت از سفره‌های آب زیرزمینی یا رودخانه‌های جاری. بررسی تراز آب‌های مجازی در کشور‌های دنیا نشان می‌دهد بالاترین تراز مثبت تجاری را ژاپن دارد از همین رو بیشترین صادرات آب مجازی را به نسبت مصرف آب، اول ژاپن و بعد فرانسه، انگلیس و آمریکا دارند».
وی با تاکید بر اینکه این کشورها در تولید محصول یا متکی به کشت دیم یا متکی به بازیافت آب هستند، افزود: «متاسفانه اشکال کشورهایی مانند ایران این است که برای تولید محصولات کشاورزی بیشتر به آب «آبی» متکی هستند و این سبب شده ما ضمن اینکه نتوانیم به اهداف تولید محصولات و مواد غذایی مورد نیاز کشور برسیم، بلکه با بحران‌های زیست‌محیطی و افت منابع آب، نشست زمین و مشکلاتی از این دست هم روبه‌رو شده‌ایم». این مدرس دانشگاه در پاسخ به این سوال که چطور باید سیاست‌های آبی را در جهتی پیش ببریم که بتوانیم بحران‌های ناشی از افت آب در سفره‌های زیرزمینی و چالش خشکسالی را مدیریت کنیم؟ گفت: «در سال‌های اخیر بویژه امسال بیش از گذشته به بحث آب مجازی پرداخته شد و سمیناری تحت عنوان کنفرانس بین‌المللی تجارت آب مجازی در اردیبهشت ماه برگزار شد و نهادها و سازمان‌های مختلف را با این مبحث درگیر و توجه‌ها را به سمت آب مجازی جلب کرد».
وی با تاکید بر اینکه آب مجازی در واقع یک بحث معجزه‌گر در مشکل آب ایران نیست، ادامه داد: «در هر صورت ما کشوری دارای پتانسیل کشاورزی هستیم و از طرفی نیاز‌های غذایی زیادی هم داریم و در دیگر سو هم با بحث منابع آبی محدود و مشکلات خاص خود روبه‌رو هستیم. متخصصان امروز بر این اعتقادند که بهره‌وری آب اولین مساله‌ای است که باید بر آن مدیریت داشته باشیم».  طباطبایی ابراز کرد: «اگر میانگین دنیا را در بهره‌وری آب یک بگذاریم، بهره‌وری آب در تولید محصولات کشاورزی در ایران 2/0 است و این در حالی است که در کشورهای پیشرفته این رقم 7/2 است یعنی تقریبا 13تا 14برابر ما بهره‌وری آب دارند و ما تنها یک‌پنجم میانگین جهانی بهره‌وری آب در کشاورزی داریم لذا این برای ما چالش بسیار بزرگی است که نیاز به مدیریت دارد».
این مهندس مشاور با بیان اینکه باید بهره‌وری آب را بالا ببریم ولی به این مساله یک بعدی نگاه شده، افزود: «در دوره‌های اخیر سیاست‌هایی عمدتا در آبیاری تحت فشار اعمال شده و هزینه بالایی هم داشته اما چون این توسعه با توجه به جنبه‌های اجتماعی مقبولیت، پذیرش عمومی و شرایط محلی اتفاق نیفتاده خیلی از این هزینه‌ها بلااستفاده مانده و در خیلی جاها هم کمکی نکرده و حتی خیلی از متخصصان آبیاری معتقدند روش‌های آبیاری که به صورت آبیاری بارانی اجرا شده بیشتر آب مصرف کرده‌اند تا روش‌های آبیاری سنتی».
وی معتقد است: «مشکل ما فقط راندمان آب در مزرعه نیست، بلکه مساله ما نداشتن بذر خوب و مهندسی‌شده‌ای است که نسبت به آفات و خشکی مقاوم بوده و بازده و تناژ محصول بالایی داشته باشد و به نسبت میزان آب مصرفی عملکرد بالایی هم داشته باشد، چنانچه اکنون در دنیا به ازای هر یک مترمکعب آب مصرفی بیش از یکهزار و 200 گرم ماده خشک محصول کشاورزی تولید می‌شود».
طباطبایی با بیان اینکه میانگین ماده خشک تولیدی در ایران زیر 700 گرم است، ادامه داد: «ما 1000 گرم آب مصرف می‌کنیم ولی کمتر از 700 گرم ماده خشک گندم برداشت می‌کنیم در حالی که در کالیفرنیا یا کشورهای دارای کشاورزی توسعه‌یافته بیش از 2 برابر ما بازده ماده خشک دارند. ما باید روی این بخش سرمایه‌گذاری و این فاصله‌ها را پر کنیم».
وی با بیان اینکه برای داشتن یک کشاورزی توسعه‌یافته که تراز آب مجازی را در حد مطلوبی نگه دارد باید کشت و صنعت‌های بزرگ راه انداخت، افزود: «زمین‌های کوچک تنها در حد زنده نگه داشتن کشاورزان می‌تواند گردش اقتصادی داشته باشد و یک کار تجاری سودآور نیست و تنها روی منابع فشار وارد می‌کند، از طرفی هم کشور مجبور شده برای حمایت از کشاورزی مالیات نگیرد، برق را ارزان کند و کود و سم رایگان هم در اختیار بگذارد». طباطبایی گفت: «اگر به جای آن روی تجمیع زمین‌ها، بذر خوب و سم‌پاشی‌های مدرن و مهندسی مزرعه و کشت و صنعت‌های بزرگ سرمایه‌گذاری می‌شد، روی سفره‌های آبی فشار نمی‌آمد، چرا که آبیاری بر اساس مدار و بدون در نظر گرفتن نیاز آبی محصول و آزمایشات لازم، منابع زیادی را هدر می‌دهد. سیاست کلان در حوزه کشاورزی و ترویج کشت دیم و توسعه آن و ترویج ارقامی که در طول ایام بارندگی و تبخیر بالا کشت شوند بحث مهمی است که باید به آن توجه شود، چرا که می‌تواند به سمت حل و مدیریت بحران آب برود». این کارشناس افزود: «از طرفی واردات محصولات مورد نیاز بحث دیگری است که هر چند در سنوات گذشته انجام شده ولی باز هم باید ادامه یابد تا بتوانیم بیلان مصرف آب را کنترل و اضافه‌برداشت‌ها را مدیریت کنیم ولی باید انتخاب‌های درستی داشته باشیم و مثلا به جای وارد کردن شکر، نیشکر وارد کنیم یا به جای وارد کردن روغن تصفیه‌شده، دانه روغنی را وارد کنیم که هم اشتغال کافی ایجاد شود و هم تراز آب مجازی مثبت بماند لذا باید به جای ورود فرآورده‌های نهایی، محصول خام وارد و آن را پردازش کنیم، کاری که همه دنیا در حال انجام آن هستند».
وی با تاکید بر این نکته که «خام‌فروشی مهم‌ترین معضل کشور در بحث عدم مدیریت منابع آبی است»، ابراز کرد: «امروز خیلی از کشورهای دنیا فرآورده خام را وارد و بعد پردازش کرده و محصول فرآوری شده تولید و صادر می‌کنند، لذا به جای کشت یک محصول پرمصرف آن را وارد می‌کنند، هر چند در واردات آب مجازی هم باید سیاست‌گذاری‌ها به سمتی برود که جنبه‌های اشتغال دیده شود و این نیاز به یک برنامه‌ریزی مدون دارد».
طباطبایی در پاسخ به اینکه توجه به آب مجازی و نکات عنوان شده درباره آن چقدر در سیاست‌گذاری‌ها مورد توجه است، گفت: «حقیقت این است که در برنامه ششم به کلمه «آب مجازی» اشاره شده یعنی سیاست‌های آب که بیشتر در ماده 45 تبصره «ت» به آن پرداخته شده، شامل حمایت از توسعه گلخانه‌ها، کشت در فضاهای کنترل شده و بازچرخانی پساب‌ها، مدیریت آب‌های غیرمتعارف و همچنین آب‌های مجازی است اما ما هنوز وارد بحث قانون یا آیین‌نامه و برنامه‌های ریز برای مدیریت آب مجازی نشده‌ایم و فعلا یک جو عمومی ایجاد شده که به یک سیاست کلان ختم می‌شود؛ سیاست کلان هم تا برنامه و قانون شود زمان می‌برد».  وی با بیان اینکه در هر صورت در کنفرانس‌های برگزار شده باید دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی را به سمت تحقیق و پژوهش در این زمینه سوق دهیم، ادامه داد: «ما نیاز داریم بر اساس شرایط بومی ایران، وارد این مقوله شویم و نمی‌توانیم کاری را که آمریکا در این زمینه کرده، انجام دهیم بنابراین نیاز به تحقیقات پایه‌ای روی این مباحث از سوی دانشگاه‌ها و انجام مطالعات بنیادین، هدفمند و کاربردی داریم، حتی پژوهش‌های بازرگانی و سیاسی لازم داریم، چرا که بحث آب مجازی فقط بحث آب نیست و به یک دیپلماسی قوی نیاز دارد، زیرا ما از هر کشوری نمی‌توانیم خرید کنیم و به هر کشوری نیز نمی‌توانیم صادر کنیم، لذا باید سیاست، بازرگانی، کشاورزی و مدیریت آب از چند جهت مورد بررسی و پژوهش قرار گیرد تا در نهایت یک برنامه کلان برای مدیریت آب مجازی تدوین شده و به سمت اجرا برود». وی با اشاره به سیاست‌های غلط دولت‌ها در مدیریت آب کشور در دوران معاصر گفت: «مهم‌ترین کار اشتباهی که در دولت‌ها شده این است که از ابتدا متوجه مفهوم درست توسعه نشده و تنها شروع به کپی‌برداری بدون توجه به نیاز‌های واقعی کشور کرده‌اند و اینچنین شده که به سمت برداشت هرچه راحت‌تر رفتیم و یکی از این روش‌های ساده زدن چاه بوده است. زدن چاه و افزایش سطح زیر کشت کشاورزی و بزرگ شدن شهر‌ها را توسعه می‌دانستیم در حالی که اینها تنها ظواهر توسعه است». طباطبایی ادامه داد: «سیاست‌های نادرست و عدم مدیریت درست سبب شده امروز صحبت از جنگ آب شود و در نقاط مختلف آدم‌هایی سر انتقال آب و زدن چاه کشته شوند و در فضای مجازی هم کار به قومیت‌گرایی کشیده است. این یک پیامد خیلی منفی است که یک ایرانی حاضر باشد به ایرانی دیگر آب نرسد، چرا که مفهوم توسعه از ابتدا درست تبیین نشده لذا ابتدا باید مفهوم توسعه متناسب با نیاز‌های کشور توسط مراکز تحقیقاتی تبیین شود و بعد بر اساس آن ما برنامه توسعه داشته باشیم ولی متاسفانه این اتفاق هنوز هم نیفتاده است».