گروه اجتماعی: اگر کهن‌ترین خبر از آمار جمعیتی مشهدالرضا(ع) به روایت سرجان ملکم انگلیسی که اوایل دوره قاجار نقل شده را مقیاس قرار دهیم، در این آمار- همراه با حدس و گمان- جمعیت پایتخت معنوی ایران در عهد نادرشاه یعنی بیش از 3/5قرن قبل (اوایل قرن دوازدهم هجری شمسی) حدود 60 هزار نفر برآورد شده است و اکنون ارض اقدس رضوی با دارا بودن جمعیتی افزون بر 3 میلیون نفر جمعیت ثابت تبدیل به یکی از کلانشهرهای جهان اسلام شده است. سخن گزافی نیست اگر مدعی شویم اکنون حتی در برخی ایام سال و پیک سفرهای زیارتی آمار جمعیت تنها در محلات ششگانه عهد نادرشاه یعنی نوغان، پایین و بالا خیابان، سراب، سرشور و عیدگاه از 60 هزار نفر آن دوران به 3 میلیون نفر زائر و مجاور- طی سال‌های اخیر- افزایش می‌یابد. شاید باور این نکته دشوار باشد اما این آمار 60 هزار نفری ساکنان مشهد قدیم از عهد نادرشاه تا همین سال‌های قرن سیزدهم هجری همان جمعیتی آماری (بنا بر نقل قول زین‌العابدین میرزا) تخمین زده شده است. تنها «هانری رنه‌دالمانی» فرانسوی آمار جمعیت مشهد  را طی آن سال‌ها حدود 80 هزار نفر برآورد کرده است.
این سرشماری آماری از آن جهت مطرح شد تا تاکیدی باشد بر افزایش حجم جمعیت زائران و مجاوران آستان قدس رضوی که به هیچ عنوان قابل مقایسه با آن دوران نیست. اکنون پایتخت معنوی ایران اسلامی علاوه بر 3 میلیون جمعیت مجاور حرم مطهر رضوی، طی سال، میزبان قریب به 30 میلیون زائر داخلی و خارجی است و ناگفته نماند که هر ساله بر این آمارها افزوده می‌شود؛ به گونه‌ای که مسؤولان و مدیران مشهد از حضور 100 میلیونی زائران رضوی طی سال‌های آینده خبر می‌دهند. بدیهی است که تحقق این امر مستلزم تحلیل دقیق پدیدارشناختی مقوله زیارت در پایتخت معنوی ایران اسلامی است. نکته مهمی که توسط تولیت آستان قدس رضوی حجت‌الاسلام سیدابراهیم رئیسی بخوبی درک و استخراج شد و در کوتاه‌مدت به تغییرات شگرفی در بخش‌های رفاهی و خدماتی به زائران و مجاوران امام علی‌بن موسی‌الرضا(ع) منجر شد که مصداق بارز تبلور کرامت‌بخشی است. نتیجه این اقدامات جهادی افزایش تدریجی زائران و ماندگاری آنان در مشهدالرضاست. جدا از آمارهای رسمی که موید این امر است، دیگر آمارها از زبان برخی مسؤولان اجرایی نیز مهر تاییدی بر این افزایش‌ها می‌زند که متاسفانه از نگاه افکار عمومی پنهان می‌ماند. همین چند روز گذشته بود که حجت‌الاسلام والمسلمین معادی، مسؤول دفتر شورای سیاست‌گذاری ائمه جمعه خراسان‌رضوی خبر از افزایش 12 هزار نفری شرکت‌کنندگان نماز جمعه مشهد طی سال گذشته داد و تاکید کرد: این افزایش به واسطه سلسله اقدامات مفید و ارزنده تولیت آستان قدس رضوی در حرم مطهر حاصل شده است.
رهبر انقلاب نیز در منشور هفتگانه خود هنگام انتصاب تولیت آستان قدس رضوی با تاکید بر اولویت‌بخشی به حمایت از محرومان، خواستار کرامت‌بخشی به زائران و مجاوران ارض اقدس رضوی شدند. معظم‌له در بخشی از این منشور خاطرنشان کردند: «خدمت به زائران آن بارگاه مقدس بویژه ضعفا و نیازمندان را از رئوس برنامه‌های خود قرار دهید». در پی فرمان ایشان بلافاصله حجت‌الاسلام رئیسی با تشکیل معاونت امداد مستضعفین در ساختار تشکیلاتی آستان قدس به زائرمحوری مهر تایید زده و جهت نیل به «زائرمحوری» با تکیه بر تسهیل امر زیارت، بر ساخت «زائرشهر رضوی» اهتمام جدی ورزید و به تاسی از امام مهربانی‌ها حضرت علی بن‌موسی‌الرضا(ع) و عمل به اجرای فرامین ولی‌امر مسلمین؛ «معین‌الضعفا»یی را بنا بر اعتراف دوست و دشمن به منصه ظهور رساند.
در سالروز میلاد فرخنده سلطان سریر ارتضا حضرت ثامن‌الائمه علی بن موسی‌الرضا(ع) و در بازه زمانی حدود یک ساله از آیین کلنگ‌زنی، یکی از عظیم‌ترین پروژه‌های اقامتی- زیارتی با عنوان «زائرشهر رضوی» و در فاز نخست آن در مشهد مقدس مورد بهره‌برداری رسید. اقدامی جهادی که با آغاز به ساخت و بهره‌برداری زائرسراهای استانی تاثیر بسزایی در آسان‌سازی امر زیارت بویژه برای اقشار نابرخوردار ایجاد می‌کند. برنامه‌ریزی کارکردی و مدیریت این پروژه‌ها از آن جهت اهمیت می‌یابد که مشهد مقدس با کمبود اقامتگاه‌های مناسب و درخور شأن و مقام زائران بویژه در ایام پیک مواجه بود. تحقق این اقدام جهادی باعث می‌شود با یک تیر چند نشان زده شود و علاوه بر پوشش‌دهی به سرانه زائر، مدت ماندگاری زائر به بیش از 3 نفر- شب  در مشهد مقدس افزایش یابد. «اثر تراوش» از دیگر دستاوردهای مهم «زائرشهرهای رضوی» در نظام برنامه‌ریزی شهری معنوی و مذهبی است. بر این اساس به مرور زمان توسعه به مناطق حاشیه‌ای هم سرایت کرده و کل منطقه توسعه می‌یابد.
البته نباید از نکته ظریف دیگری جهت آسان‌سازی امر زیارت توسط تولیت آستان قدس رضوی مغفول ماند و آن برنامه‌ریزی افزایشی خدمات‌دهی به زائران و مجاوران آن امام همام است. تسهیل زیارت با طرح «مبدأ به مبدأ»، ارتقای کمی و کیفی صحن‌ها، آسانسورسازی رواق‌ها، توجه به روان‌سازی تردد سالمندان، هدفمندسازی توزیع غذای متبرک، سفر رایگان زیارت‌اولی‌ها و ده‌ها مورد دیگر بخشی از این خدمات جهادی است که روند افزایشی دارد و واکاوی و تحلیل آن مجالی دیگر می‌طلبد.
«زائرشهر رضوی» در یک نگاه
بنا به گفته مجریان و متولیان امر، زمین زائرشهر 35 هکتار مساحت دارد و واحدهای فاز یک و 2 در 2 طبقه بنا شده است. بخشی از واحدها به صورت سوئیت و تعدادی نیز به صورت سالن جهت استقرار هیات‌ها پیش‌بینی شده است. واحدهای سوئیتی فاز یک و 2، 1400 واحد است. فاز یک که به مرحله بهره‌برداری رسید، 700 سوئیت و 6 سالن دارد و ظرفیت اسکان آن 4500 زائر است. واحدهای سوئیتی دارای مساحت 40 تا 45 متری است و ظرفیت اسکان 4 تا 5 زائر را دارد. این سوئیت‌ها مشتمل بر سرویس بهداشتی، آبدارخانه و یخچال است. ساخت واحدها به‌صورت پلکانی است و در مرحله اول ۱۰ بلوک افتتاح شد. براساس پیش‌بینی‌ها حداقل 3 بلوک دیگر نیز تا چند روز دیگر تجهیز می‌شود تا در اختیار زائران قرار گیرد و در مراحل بعدی بقیه بلوک‌ها تجهیز و راه‌اندازی خواهد شد. امکانات این زائرشهر در حد یک شهرک است. این زائرشهر در ابتدای شهرک طرق و در حاشیه آزادراه شهید شوشتری واقع شده و هدف از جانمایی آن پوشش‌دهی 65 درصد زائرانی است که با خودروهای شخصی از این محور وارد مشهدالرضا(ع) می‌شوند. در این برنامه‌ریزی ابداعی که «زیارت فزاینده» را در پی خواهد داشت طراحی مواردی از قبیل آرامش، امکانات رفاهی کامل شامل سوئیت‌های مبله، فضای سبز و بازی برای کودکان، محلی برای اسکان وسایل نقلیه زائران و نزدیک بودن به خدمات شهری در نظر گرفته شده است.
در ساخت این زائرشهرها و مطابق با آیین‌نامه‌های فنی- مهندسی پروژه‌های عمرانی استان قدس رضوی بر رعایت اصول فنی و اقتصاد مقاومتی تاکید شده است. نمای این بلوک‌ها با معماری ایرانی- اسلامی مطابقت داشته و فضای داخلی و بیرونی به‌گونه‌ای طراحی ‌شده است که زائر احساس خستگی نمی‌کند و فضای سبز مناسب و نشاط‌آوری طراحی شده است. نکته دیگر تفاوت «زائرشهرها» با «زائرسراها» است. زائرسرا یکی دیگر از مکان‌های اسکان زائران است که در زمینی به مساحت 8 هکتار و گنجایش 4 هزار و ۵۰۰ نفر در حال ساخت است و تا چند ماه دیگر فاز یک آن به بهره‌برداری خواهد رسید.
شکوفایی اقتصادی و رشد صنعت گردشگر
وقتی سخن از چشم‌انداز صد میلیونی زائر طی 10 تا 20 سال آینده به میان می‌آید بدان معناست که از اکنون باید نسبت به فراهم‌سازی این زیرساخت‌ها چاره‌اندیشی شود. مطالعات مختلف نشان می‌دهد عوامل بسیاری بر ماندگاری زائران تأثیر دارد، عواملی از قبیل شناخت زائران و گردشگران از مکان‌های تفریحی و تاریخی شهر، کاهش هزینه اسکان و اقامت زائران و گردشگران، شناسایی امکانات و ظرفیت‌های موجود، توانمند‌سازی پرسنل بخش خصوصی و دولتی مناطق گردشگری، توجه به گردشگری الکترونیکی، نیازسنجی مناسب و ارائه امکانات مناسب و تأمین نیازهای زائران و توجه به رویدادهای متنوع فرهنگی- تاریخی- مذهبی مانند برگزاری مراسم ملی و مذهبی و میزبانی رویدادهای ورزشی و... می‌تواند تمایل به ماندگاری را افزایش دهد.
لازمه پاسخگویی به زائران و گردشگران شهر مقدس مشهد و افزایش رضایتمندی آنان از سفر به شهری رویایی در کنار جاذبه‌های معنوی، درک صحیح و کامل از نیازهای ایشان است.
وجود بارگاه ملکوتی حضرت علی ‌بن‌موسی‌الرضا(ع) باعث شده سالانه میلون‌ها زائر از مناطق مختلف کشور و همچنین کشورهای مختلف به مشهد سفر کنند که از جنبه‏های مختلف تاثیر مستقیمی بر اقتصاد شهر و رونق آن دارد. پدیده‌ای منحصربه‌فرد که به لحاظ ورود حجم عظیمی از منابع مالی به شهر مشهد حائز اهمیت است. لیکن براساس آمار سال‌های اخیر، مدت ماندگاری زائران در مشهد کاهش قابل‌ملاحظه‌ای داشته است که تهدیدی جدی برای بخش توسعه و اقتصاد به حساب می‌آید. با توجه به اینکه هرچه مدت حضور زائران در مشهد کاهش یابد، هزینه کرد آنها در مشهد نیز کاهش می‌یابد و گردش مالی و به‌تبع آن رفاه اقتصادی کمتری برای شهروندان ایجاد می‌شود، لذا اگر بتوان مدت ماندگاری را تنها ۲ روز افزایش داد، طبق مطالعات، سالانه حداقل مبلغی در حدود بیش از ۱۵۰۰ میلیارد تومان به درآمدهای مشهد افزوده خواهد شد.
همانگونه که پیش‌تر اشاره شد مدت ماندگاری در مشهد مقدس 3 نفر/ شب است و با افزایش مدت ماندگاری در پناه احداث زائرشهرهای رضوی، به نحو چشمگیری بر رشد درآمدزایی بخش گردشگری و تقویت و توسعه مالی آن افزوده خواهد شد؛ این امر کاهش نرخ بیکاری و اشتغالزایی را نیز به همراه خواهد داشت. به‌طور خلاصه احداث زائرشهرهای رضوی طی سال‌های آتی به یکی از محرک‌ها و انگیزه‌های مهم افزایش ماندگاری گردشگران مذهبی، معنوی و فرهنگی مبدل خواهد شد.
سخن آخر آنکه زیارت امام علی ‌بن ‌موسی‌الرضا علیه‌آلاف‌التحیه‌والثنا از دیرباز به عنوان حج فقرا شناخته می‌شود و صحن و سرای معنوی آستان قدس رضوی همواره ملجا درماندگان و مأمن پناهندگان است. همچنین رهبر انقلاب پیرو تاکیدات مکررشان، در آیین تنفیذ حکم ریاست‌جمهوری و در جهت‌گیری‌های سه‌گانه رهنمودی در همان جهت‌گیری اول از پرداختن به مشکلات مردم یاد فرموده و توصیه کردند: «پرداختن به مسائل داخلی، مشکلات مردم، مساله معیشت و اقتصاد؛ که این دو را باید به نقطه قابل قبولی در طول این چهار سال برسانید». کالبدشکافی بیانات معظم‌له در این مراسم حاوی ظرافت‌ها و نکات مهمی است. همت در جهت استقرار عدالت، جانبداری از محرومان مستضعف، اجرای برنامه‌های اقتصاد مقاومتی، تقویت وحدت و عزم ملی، توجه به توانمندی‌ها و ظرفیت‌های عظیم داخلی، توجه ویژه به اشتغال، تولید داخلی و... از جمله شاخص‌های ارزشمند معظم‌له به ریاست‌جمهوری دوره دوازدهم است.
سلسله اقدام‌های خدماتی، جهادی و افزایشی تولیت آستان قدس رضوی از زمان انتصاب‌شان، اجرای عملی توصیه‌های رهبری انقلاب چه در منشور هفتگانه و چه در آخرین بیانات ایشان در مراسم تنفیذ ارزیابی می‌شود؛ گام‌های عملی کرامت‌آفرین و شاخصی که رضایتمندی افکارعمومی بویژه اقشار نابرخوردار و کم‌درآمد را در پهنه‌ای به وسعت جهان اسلام در پی داشته است.