حسن روانشید*: «دیولافوا»، «شاردن» و «کمپفر» تحت عنوان 3 جهانگرد تا سال 1881 میلادی مدت‌ها در ایران و اصفهان حضور داشته و در سفرنامه‌ها و خاطرات خود نکات جالب‌توجهی را پیرامون اصفهان به رشته تحریر درآورده‌اند. «دیولافوا» که در فاصله سال‌های 1881 تا 1884 میلادی در ایران بوده در سفرنامه خود پیرامون کاخ جهان‌نما می‌گوید: «آنجا عمارتی تفریحی و خارج از دولتخانه صفوی قرار داشته است. همچنین در مسیر مستقیم نخست عمارت چهارباغ، سپس «جهان‌نما» و بعد از آن سی‌وسه‌پل و درنهایت چهارباغ بالای کنونی تا باغ هزارجریب قرارگرفته بود که انتهای آن به بن‌بست ختم می‌شد». شاردن و کمپفر هم در سفرهای خود به اصفهان به این کاخ اشاره‌هایی داشته‌اند. دروازه شیراز یا کاخ هزارجریب که در گذشته بن‌بست چهارباغ محسوب می‌شده چندین ورودی داشت که در حال حاضر فقط 2 دروازه آن- پس از کاوش‌های جدید توسط دکتر منتظر- باقی‌مانده که یکی از آنها در محوطه دانشگاه اصفهان و دومی در خیابان شیخ صدوق اصفهان واقع‌ شده است. «دیولافوا» که بعد از سال ۱۸۸۴ به ایران آمده و سفرنامه‌ای نیز نگاشته است، می‌نویسد: تخریب کاخ‌های اصفهان یکی پس از دیگری به‌وسیله «ظل‌السلطان» آغاز شده و باغ دولتخانه که پشت عمارت عالی‌قاپو در میدان نقش‌جهان قرار داشت نیز یکی از این کاخ‌ها بود. این محقق تاریخ‌نگار آغاز تخریب تدریجی کاخ جهان‌نما را نیز به چشم خود دیده است! بر اساس آنچه سفرنامه‌های موجود گواهی می‌دهند در فاصله سال‌های ۱۸۸۴ میلادی برخی از آنها از جمله کاخ‌های «آیینه‌خانه»، «سعادت‌آباد» و «هفت‌دست» نیز تخریب‌ شده‌اند. کاخ جهان‌نما در زمان «شاه‌عباس صفوی» ساخته‌شده بود و از بالای آن چهارباغ تا قله کوه صفه براحتی دیده می‌شد و به همین دلیل جهان‌نما نام گرفت که بازهم دچار بی‌کفایتی «ظل‌السلطان» قاجاری شد. او با ادعا و اتکا به اینکه بعضی افراد بالای برج این کاخ می‌روند و درون کاخ «هشت‌بهشت» را که مکان اسکان خواهرش «بانو عظما» است دید می‌زنند، دستور تخریب جهان‌نما را صادر کرد! این بنای باعظمت که در فاصله یک دوره تاریخی از صفویه تا قاجاریه ساخته و مورد استفاده قرارگرفته و سپس تخریب‌شده بود پس از ۲۵۰ سال و در کاوش‌های مقدماتی ایجاد ایستگاه متروی میدان دروازه دولت اصفهان پایه‌ها و باقیمانده آن هویدا می‌شود. در این گودبرداری به هشدارهای باستان‌شناسان برای اعمال احتیاط‌های لازم به دلیل اینکه این کاخ در کنار کاروانسرای قدیمی «تحدید» قرار داشت که دال بر وجود بقایای آن بود توجهی نشد، البته سرای تحدید نیز که وقفی بود به دست شهرداری اصفهان به نیابت یک شرکت چندمنظوره در سال‌های آغازین انقلاب تخریب و به مجتمع تجاری جهان‌نما تبدیل شد که پس از ربع قرن هنوز هم صدها واحد آن همچنان خالی و در حال تخریب است و بقیه نیز دوران رکود را می‌گذرانند! میراث فرهنگی اصفهان برای نخستین‌بار و پس از شروع به کار گودبرداری توسط شهرداری پا به عرصه مسؤولیت خود به‌عنوان حفاظت گذاشت و با کشیدن «فنس» دور این محوطه کارگاهی کار کاوش در این محدوده را آغاز کرد که در نهایت به کشف پایه‌های بنای تاریخی «کاخ جهان‌نما» منجر شد. اگرچه در رفت‌وآمدهای متعدد و رایزنی‌های فشرده بالاخره با عبور مترو از خیابان‌های چهارباغ عباسی و چهارباغ بالا توافق شد اما نباید فراموش کرد سازمان جهانی میراث فرهنگی هنوز پرونده تخلف ارتفاع مجتمع تجاری جهان‌نما را در میدان دروازه دولت نبسته و تا تخریب کامل طبقات مازاد این بنا میدان نقش‌جهان در خطر خروج از ثبت جهانی است! این دو خیابان یعنی چهارباغ عباسی و چهارباغ بالا در حدفاصل تاریخ کهن شهر اصفهان واقع ‌شده‌اند که در کاوش‌های اولیه علاوه بر پایه‌های کاخ جهان‌نما یکسری آبراهه‌ نیز کشف شد که از مرکز زاینده‌رود منشعب شده و از چهارباغ عبور کرده و آب را برای آبیاری کاخ‌باغ‌های دیگر روان می‌کرده است. بنابراین بعضی باستان‌شناسان قبل از شروع گودبرداری میدان دروازه دولت برای مترو احتمال می‌دادند بر اساس اسناد موجود در کنار کارگاه ایستگاه دروازه دولت، نشانه‌های کاخ جهان‌نما وجود داشته باشد. متروی اصفهان پس از نزدیک ربع قرن هنوز هم گرفتار اشتباهات آغازین در ردیابی‌هاست که در همان سال‌های آغازین غبار سیاست آن را از مسیر اصلی پیش‌بینی‌شده خود یعنی اواسط چهارباغ پایین و بازارچه حاج محمدعلی و عبور از خیابان شمس‌آبادی و رودخانه در فاصله
300 متری سی‌وسه‌پل به‌سوی چهارباغ عباسی و عبور از زیر سی‌وسه‌پل و چهارباغ بالا منحرف کرد که با وجود این دوگانه‌اندیشی‌ها هنوز به مرحله پایان کار خط یک و افتتاح آن نرسیده‌ایم در حالی‌ که معلوم نیست پس از اتمام این خط در مسیر فعلی و شروع به کار مترو چه عواقبی برای مجموعه‌های تاریخی همجوار از جمله مدرسه علمیه چهارباغ، کاخ قدیمی شهرداری، هتل عباسی و نوستالژی‌های چهارباغ و سی‌وسه‌پل در پیش خواهد بود.
*روزنامه‌نگار پیشکسوت