حسین جمشیدی*: پس از سقوط نظام شاهنشاهی که بنیادش بر جهل و فساد و تبعیض بود، نظام اسلامی که بر پایه علم و صلح و عدالت در جامعه است جای آن را گرفت. اکنون نظام اسلامی حکم می‌کند کارگزاران از بالاترین مقام تا پایین‌ترین آن، صالح باشند و بر اساس علم و عدالت خدمت کنند. قطعا کارگزاران وقتی به اصلاح امور جامعه خواهند پرداخت که شایستگی حضور در جایگاه خود را داشته باشند. تاریخ همیشه همچون معلمی دانا و توانا درس‌های بزرگی به آدمیان می‌دهد. در حالی که تقارن جالب و معناداری بین هفته دولت و سالگرد انفجار دفتر نخست‌وزیری به دست منافقان و شهادت مظلومانه شهیدان رجایی و باهنر در سال 60 وجود دارد. این مساله نیز می‌تواند درسی دیگر از کتاب پربار تاریخ باشد که از جهات مختلف قابل بررسی و تحلیل است. با نگاهی اجمالی به زندگینامه شخصیت شهیدان باهنر و رجایی مهم‌ترین خصیصه زندگانی آن بزرگواران را می‌توان ساده‌زیستی دانست. مساله‌ای که امروز در زندگی بسیاری از دولتمردان کشور نادیده گرفته می‌شود. اگر به تاریخ و درس‌هایش اعتقاد داریم باید از مصادف بودن هفته دولت و شهادت آقایان رجایی و باهنر درس‌های اساسی گرفت که سرلوحه کار دولتمردان قرار بگیرد، درس‌هایی مانند ساده‌زیستی، ترجیح دادن منافع جمعی مردم جامعه به منافع شخصی و فردی، عدم استفاده نابجا از قدرت، پرهیز از خویشاوندسالاری و توجه غیرمعمول و اورژانسی به دوستان و آشنایان در خدمات مختلف و انتصابات، توجه به مشکلات و سختی‌های مردم خصوصا طبقه پایین جامعه و غمخوار مردم بودن، حضور در متن جامعه و میان مردم و جدا نکردن خود از جامعه، توجه به آرمان‌های انقلاب اسلامی، صبر و بردباری و...
حال در ادامه به چند ویژگی اساسی و مهم دولتمردان اشاره خواهیم کرد.
1- خداجویی
از نخستین و مهم‌ترین شرایط حاکم و کارگزار آن است که خدا را ناظر بر اعمال خود بداند. کارگزاران در نظام اسلامی باید خداجو باشند و با اعتقاد به اینکه خداوند پاداش‌دهنده حقیقی است، به انجام وظیفه بپردازند. هدف از خدمت به اسلام و رسیدگی به کارهای مردم، باید خشنودی خداوند باشد. این صفت به کارشان ارزش معنوی می‌بخشد. حضرت علی علیه‌السلام می‌فرمایند: شخص مسؤول باید خدای بزرگ را با دل و دست و زبان یاری نماید و خداوند ضامن شده است که یاری‌کننده خود را یاری می‌دهد و هر کس که به خدا ارج نهد، خداوند به او عزت و ارجمندی می‌بخشد.
2- معادباوری
کارگزاران فرزانه نباید فراموش کنند که روزی خداوند را ملاقات می‌کنند و از دلبستگی آنان سؤال می‌شود و باید روزی جوابگوی عملکرد خویش باشند. در قرآن مجید آمده است: «به درستی که باکرامت‌ترین شما نزد خداوند، باتقواترین شماست.» (حجرات/ 13) رسول گرامی اسلام می‌فرمایند: «3 چیز است که در هر کس نباشد، کارش سرانجامی خوش ندارد: 1- تقوایی که او را از گناه بازدارد. 2- اخلاقی که با مردم مدارا کند. 3- حلمی که با آن سبکی و جهل نادانان را دفع نماید».
3- عدالت
نهایت کمال هر شخصی داشتن صفت عدالت و میانه‌روی است ولی کارگزار نظام اسلامی، مخصوصا عهده‌داران قضا و داوری باید بیش از دیگران از عدالت برخوردار باشند. در سایه عدل فرمانروایان، کار و کسب مردم رونق می‌گیرد، بازار علم و عمل طراوت می‌یابد و ناموس دین و شریعت نیرویی تازه می‌یابد.
مدینه فاضله در پرتو عدل، صورت حقیقی پیدا می‌کند و همه با هم خدمتگزار و مهربان می‌شوند.
ریاست به دست کسانی خطاست/ که از دستشان دست‌ها بر خداست
از حضرت علی علیه‌السلام پرسیدند: عدل یا بخشش، کدام بهتر است؟ فرمودند: عدالت، هر چیزی را در جای خود می‌نهد، در حالی که بخشش آن را از جای خود خارج می‌کند. عدالت، تدبیر عمومی مردم است، در حالی که بخشش گروه خاصی را شامل می‌شود، پس عدالت شریف‌تر و برتر است. از رسول اکرم صلی‌الله علیه و آله روایت شده است: «یک ساعت به عدل پرداختن، بهتر است از 70 سال عبادت که روزها روزه‌دار باشند و شب‌ها را به احیا و شب زنده‌داری سپری کنند».
اگر عدل کردی در این ملک و مال/ به مالی و ملکی رسی بی‌زوال
آری! به این چند روزه دوران قدرت نباید مغرور شد و از عدل و داد و شفقت و مرحمت بر زیردستان نباید غافل ماند.
4- عزت نفس
بزرگی و عزت نفس آن است که انسان هنگام سختی‌ها و دشواری‌ها تحمل به خرج دهد. شخص کارگزار باید عزت نفس داشته باشد و زیر بار ذلت و خواری نرود و بیدی نباشد که به هر بادی بلرزد. از موقعیت و جایگاهش نادرست استفاده نکند. استقلال و آزادی یک ملت در گرو عزت نفس کارگزاران و زمامداران حاکم بر آن ملت است. صاحبان همت بلند درصددند به کارهای بزرگ و مشاغل عالی دست یابند. کارگزاری که عزت نفس دارد، هیچ‌گاه برابر منافع دنیوی سر فرود نمی‌آورد.
غلام همت رندان بی‌سر و پایم/ که هر دو کَوْن نَیرزَد به پیش‌شان یک کاه
حضرت علی علیه‌السلام می‌فرمایند: «ذلیل، کسی است که شکست و زبونی را می‌پذیرد ولی عزیز شکست‌ناپذیر است و تن به خفت نمی‌دهد».
5- دانش
علم و دانش؛ فضیلت است، هر چند عالم در بیابانی کویر با مرگ دست و پنجه نرم کند. نادانی؛ پستی و ضدارزش است هر چند اطراف جاهل را هاله‌ای از شرافت پدران، بستگان و پست و مقام و ثروت فراگرفته باشد! شخص عالم و دانا همیشه دارای شخصیت والایی است، هر چند پدران و بستگانش از طبقات پایین باشند، زیرا علم و دانایی، خود، ارزش و اعتبار است، حتی اگر جاهلان متوجه این ارزش نباشند. همان‌گونه که طلا ارزشمند و گرانقیمت است، هر چند بازیچه دست کودکی شود که از ارزش آن بی‌اطلاع باشد. حضرت علی علیه‌السلام در وصف علم می‌فرمایند: «ارزش هر فرد به مقدار دانایی او است». از آنجا که حکومت اسلامی حکومتی است بر پایه علم، تقوا، کاردانی و لیاقت افراد، لازمه بقای این حکومت، علم کارگزاران آن است. حکومت اسلامی، حکومت قانون است. هر کارگزار در هر مقام و پستی که باشد، باید اطلاعات لازم را درباره مقررات و قوانین مورد نظر داشته باشد. در غیر این صورت، جاهل به قانون است و ناآگاهانه به مردم خیانت خواهد کرد و سبب نارضایتی مردم از حکومت خواهد شد. حضرت امیر، علی علیه‌السلام می‌فرمایند: «دانشمندان دین، حاکمان بر مردم هستند»، «کاری که با دانش قرین است، اندک و بسیار آن سودمند است و کاری که با نادانی قرین است، نه اندک آن سود می‌دهد و نه بسیار آن». البته نکته‌ای درباره علم قابل توجه است و آن هم اینکه دانش نباید وسیله‌ای برای ویرانی، کشتار و آتش‌افروزی باشد؛ در جهان کنونی ما که اینگونه از دانش بهره می‌گیرند، نوعی سوءاستفاده از علم است، زیرا دانش وسیله‌ای برای روشنایی راه زندگی و رسیدن به ارزش‌هاست بنابراین دانشی که باید به دنبال آن رفت و آن را فراگرفت، از نظر اسلام دانشی است در خدمت بشر، نه برای نابودی او!
6- شهرت‌گریزی
اگر فردی با جدیت و کوشش فراوان، در زندگی فعالیت کند و تقدیرات الهی نیز با او همراه شود، خواه ناخواه هرچه بخواهد به دست می‌آورد. شهرت‌طلبی گیاهی است که در دل‌های بیمار رشد می‌کند، مانند گیاهان هرزه‌ای که در زمین بایر می‌رویند. کارگزار در نظام اسلامی باید به شغلش مثل وسیله‌ای بنگرد که او را به حیات انسانی می‌رساند و رضای خدا را در آن دنبال کند و دین و زندگی و عقل را قربانی مقام نکند، زیرا افرادی که در دنیا خواستار شهرت هستند از آخرت بهره‌ای ندارند؛ به همین دلیل است که اسلام به شدت ریاست‌طلبی را نهی کرده و تشنگان آن را ملامت کرده است. کارگزار اسلامی باید در پایان هر روز نفس خود را محاسبه کند که آیا برای ریاست‌طلبی و شهرت خود تلاش می‌کند یا رضای خداوند را در کارهای خود در نظر داشته است. افزون بر محاسبه نفس، مراقبه نفس هم لازم است؛ یعنی اینکه همیشه مراقب ظاهر و باطن خود باشد که معصیتی از وی صادر نشود و واجبی را ترک نکند. روزی نزد حضرت امام موسی بن جعفر علیه‌السلام نام شخصی آورده شد که علاقه زیادی به ریاست داشت. حضرت فرمود: «زیان 2 گرگ خطرناکی که به جان گله‌ای بی‌چوپان افتاده‌اند، از ضرر و زیان ریاست‌طلبی برای دین مسلمانان بیشتر نیست».
7- دوراندیشی
از صفات برجسته‌ای است که زمامدار مسلمانان نباید از آن غفلت کند. کارگزاران تنها نباید به پیامدهای کارهای خود در همین دنیا نظر داشته باشند، بلکه باید آخرت را نیز فراموش نکنند و کارشان را با توجه به پاسخگویی در عرصه قیامت انجام دهند. حضرت علی علیه‌السلام فرمودند: «دوراندیش، کسی است که چیزهای فریبنده دنیا او را از عمل برای آخرت بازندارد».
8- کاردانی
زمامداران دانشمند و دوراندیش، وقتی می‌توانند خوب انجام وظیفه کنند و پاسخ قشرهای مختلف مردم را بدهند و به اصلاح امور آنان بپردازند که کاردان نیز باشند. شخص کاردان، شخص کارآزموده و زیرک است. حضرت علی علیه‌السلام می‌فرمایند: «پیروزی، در محکم‌کاری و دوراندیشی است و محکم‌کاری و دوراندیشی، در تجربه و کارآزمودگی است». فرمانروا همیشه باید از خبرگزاران دانا و دیندار و دلسوز، احوال مردم را پرس‌وجو کند و لحظه‌ای از حال آنان بی‌خبر نباشد و سخن مظلومان را بشنود و بداند که ستمدیدگان جامعه به دادخواهی حاکم دل بسته‌اند و از او (که مانند طبیبی دانا و دلسوز است) درمان دردهای خود را می‌خواهند. حاکم اسلامی باید مانند نگهبانی هوشیار و بیدار، به ناله‌های ستمدیدگان گوش فرا دهد.
نباید به نزدیک داناپسند/ شبان خفته و گرگ در گوسفند
حرام است بر پادشه خواب خوش/ که باشد ضعیف از قوی بارکش
حضرت علی علیه‌السلام در ایام خلافت، روزها به کار خَلق می‌پرداختند و شب‌ها به عبادت. یاران وفادار آن حضرت گفتند: چرا این همه خودت را به سختی می‌اندازی؟ فرمود: «اگر من روزها در آسایش به سر برم، کار رعیت ناتمام می‌ماند و اگر شب بخوابم، کار من خلل می‌یابد». کارگزاران جامعه اسلامی باید به آداب اخلاقی مؤدب باشند و به صفات انسانی از جمله بزرگواری و عطوفت، کرامت انسانی، تواضع، راستی، امانتداری و... آراسته شوند و از صفات زشت مانند حسد، کبر، بخل، حرص، نفاق و... دوری کنند تا در انسانیت و از بین بردن مفاسد و یاری رساندن به مردم الگوی دیگران باشند. وظیفه اصلی کارگزار در نظام اسلامی، رعایت حال توده محروم و گروه ضعیف است. در عین حال که هر مسؤولی موظف است سمت و مقام خود را امانت الهی بداند و خیانت یا سهل‌انگاری در دریافت دستورات را روا ندارد و همگان را از عدل و احسان خویش برخوردار کند؛ فرمانروا باید پیوسته از سرگذشت گذشتگان عبرت بگیرد و ببیند که از آن قدرتمندان چه چیزی بر جای مانده است؟ و اکنون که قدرت به دست او است، فرصت را غنیمت شمارد.
دائم گل این بستان شاداب نمی‌ماند/ دریاب ضعیفان را در وقت توانایی
بزرگ رهبر جهان اسلام، حضرت علی بن ابیطالب علیه‌السلام در عهدنامه مالک اشتر سخنی دارد که ضمن آن مالک را موظف می‌کند که برای محتاجان جلسه خاصی و فرصت ویژه‌ای قرار بدهد و در حضور همه آنان بدون تشریف نظامی و ارتشی، در کمال سادگی و خوشرویی و دور از تکلف و منزه از تصنع بنشیند و به سخن سخنگوی نیازمندان بخوبی گوش فرا دهد و بر آن اساس، اقدام لازم را به عمل آورد. در پایان هفته دولت را به تمام کارگزاران و خدمتگزاران مردم تبریک می‌گوییم و همچنین یاد و خاطره شهیدان رجایی و باهنر را گرامی می‌داریم. به امید سرافرازی بیش از پیش ایران و ایرانی.
* کارشناس جامعه‌شناسی