محمد سلطان‌پور*: فضای مجازی فضایی 2 چهره است که یک چهره آن فرصت و چهره دیگر تهدید است. فرصت‌های این فضا وجود محیطی گسترده برای دریافت و انتقال اطلاعات سودمند، گسترش ارزش‌ها و هنجارهای ملی و اسلامی، ایجاد فضای ارتباطی با مسلمانان سراسر جهان و همچنین گسترش پیام ضد امپریالیستی انقلاب، استفاده از فضای موجود در حوزه اقتصاد ملی و مقاومتی و ایجاد توان سایبری و… است.  با توجه به سلطه‌ و کنترل فناورانه ایالات ‌متحده و متحدان آن بر فضای مجازی در حوزه رایانه‌ای، چه در زمینه نرم‌افزاری و چه سخت‌افزاری، فضای جهانی مجازی علاوه بر فرصت‌های آن و تهدیداتی که برای بسیاری از کشورها به‌ طور معمول ایجاد می‌کند، برای نظام‌هایی مانند جمهوری اسلامی ایران که در تقابل با نظم نوین جهانی قرار دارند واجد تهدیدات افزون‌تری است. این مساله نه‌تنها درباره ایران صادق است، بلکه بسیاری از کشورهای دیگری که سیاست‌های‌شان در تقابل با سیاست‌های ایالات ‌متحده قرار دارد یا به نوعی در نظم نوین جهانی سیاست همراهی را انتخاب نکرده‌اند، در این فهرست قرار می‌گیرند. کشورهایی مانند روسیه، چین، برزیل و کره‌شمالی هم مانند ایران وجود این تهدیدات سایبری را احساس کرده‌اند و از این ‌رو هرکدام به‌نوعی درصدد برآمده‌اند تا فضای وب را از جهت تهدیدات امنیت ملی، ایمن‌تر کنند. در واقع در دوره کنونی، کشورهایی که سیاست‌های تقابل‌جویانه در برابر ایالات ‌متحده و متحدان آن کشور دارند درگیر جنگ رسانه‌ای همه‌جانبه‌ای با این کشورها هستند که مهم‌ترین عرصه آن فضای مجازی است. با توجه به سلطه‌ و کنترل فناورانه ایالات ‌متحده و متحدان آن بر فضای مجازی در حوزه رایانه‌ای، چه در زمینه نرم‌افزاری و چه سخت‌افزاری، فضای جهانی مجازی علاوه بر فرصت‌های آن و تهدیداتی که برای بسیاری از کشورها به‌ طور معمول ایجاد می‌کند برای نظام‌هایی مانند جمهوری اسلامی ایران که در تقابل با نظم نوین جهانی قرار دارند واجد تهدیدات افزون‌تری است. جنگ رسانه‌ای در مفهوم گسترده و تمام و کمال خود، گستره متنوعی از اقدامات جنگ روانی، تکنیک‌های نفوذ، تاکتیک‌های ارتباطی و رسانه‌ای را شامل می‌شود. مفهوم جنگ به لحاظ رسانه‌ای با چندین مفهوم نزدیکی معنایی دارد. در واقع با برداشتن «دانه مفهومی» جنگ رسانه‌ای، «خوشه مفهومی» آن برداشته می‌شود که شامل مفاهیمی مانند پروپاگاندا، دیپلماسی عمومی، جنگ نرم، قدرت نرم، قدرت رسانه‌ای، دیپلماسی فرهنگی، دیپلماسی رسانه‌ای، افکار عمومی، جنگ روانی، عملیات روانی، تهدید رسانه‌ای، قدرت رسانه‌ای و… است. اصطلاحاتی که معمولاً با تسامح به عنوان مفاهیم یا واژگانی هم‌معنا استفاده می‌شوند.  از این‌رو کشورهای مذکور تلاش کرده‌اند از طریق روش‌های گوناگون به مقابله با این جنگ رسانه‌ای بپردازند. از مصادیق این جنگ در فضای وب افزایش ضریب امنیتی پایگاه‌ها، نظام‌های فیلتر پایگاه‌های پرخطر و فیلتر محتوا بوده است. از مسائلی که در سال‌های گذشته در این حوزه مطرح‌ شده است، شبکه ملی اطلاعات در برابر شبکه جهانی وب است که امکان کنترل فضای محتوایی و امنیت سایبری را برای دولت‌هایی چون ایران یا چین یا… فراهم می‌آورد. ازاین‌رو در این گفتار با توجه به این پیش‌زمینه‌، به بررسی تجربه شبکه جهانی وب، شبکه ملی اطلاعات و فرصت‌ها و تهدیدات هر یک از این دو شبکه از منظر مطالعات امنیت خواهیم پرداخت.
 اینترنت و تاریخچه آن
شبکه جهانی اینترنت محصول نگرانی‌های امنیتی در خلال جنگ سرد بوده است. در خلال دوران بازدارندگی هسته‌ای یا پیش از آن با توجه به ‌احتمال حمله همه‌جانبه اتحاد شوروی به متحدان اروپایی در قاره اروپا، از زمان «ترومن» لزوم ایجاد یک شبکه اطلاعات و کنترل مطرح بوده است. این امر در دوران کندی به شکل جدی‌تر با تشریح سناریوهای جنگ هسته‌ای مطرح شد و در نهایت به تشکیل این شبکه به شکلی محدود و با مصارف نظامی انجامید.  همان‌طور که اشاره شد تاریخ اینترنت در سال‌های آغازین دهه ۶۰ میلادی آغاز شد؛ در بحبوحه جنگ سرد، زمانی که آژانس پروژه‌های تحقیقاتی پیشرفته در سال ۱۹۵۸ به‌وسیله وزارت دفاع آمریکا برای حمایت از پروژه‌های مرتبط با مسائل نظامی ایجاد شد. آژانس در آن سال‌ها شروع به تأمین بودجه پروژه‌ها و برنامه‌ها در دانشگاه‌ها و شرکت‌هایی کرد که مرتبط با تولید شبکه رایانه‌ای برای دسترسی و به اشتراک‌گذاری داده‌ها و برنامه‌ها در میان رایانه‌هایی بودند که در مکان‌های مختلف جغرافیایی قرار داشتند. این پروژه برنامه جذابی به‌خصوص از منظر ایجاد کنترل ایمن بر اطلاعات در یک رویداد با دامنه گسترده در منازعات بین‌المللی بود. شبکه ملی متشکل از زیرساخت‌های ارتباطی، مراکز داده‌ توسعه‌یافته داخلی دولتی و غیردولتی و همچنین زیرساخت‌های نرم‌افزاری است که در سراسر کشور گسترده شده است. این شبکه ظرفیت لازم برای «نگهداری و تبادل امن اطلاعات داخلی در کشور به منظور توسعه‌ خدمات الکترونیکی» و «دسترسی به اینترنت» از طریق بستر ارتباطی باند پهن‌ سراسری برای کاربران خانگی، کسب‌وکارها و دستگاه‌های اجرایی را فراهم می‌کند.  توسعه آرپا از اواخر دهه ۱۹۶۰ به‌عنوان تجربه تحقیقاتی نسبتاً‌ محدودی‌ به‌منظور ارائه راهبری بسته‌ای آغاز شد. آرپا بدواً از شیوه انتقال ۸ بیتی استفاده‌ می‌کرد‌ بنابراین تـنها مـی‌توانست بـه حداکثر ۶۴ کامپیوتر متصل شود. اواسط دهه ۱۹۷۰‌، پروتکل‌ نظارت‌ بر انتقال پروتکل اینترنت، برای اسـتفاده در شـبکه آرپا تدوین شد. پیش ‌از این‌ آرپا از پروتکل ارتباطی موسوم به «پروتکل نظارت بر شبکه» اسـتفاده مـی‌کرد. با توسعه پروتکل‌ اینترنت‌ تعداد بیت در شبکه به ۳۲ افزایش یافت. با استفاده از سـیستم ۳۲ بـیتی، صـدها‌ هزار‌ کامپیوتر می‌توانست در محیط شبکه فعالیت کند. اگرچه شبکه آرپا رسماً منحل شد اما این‌ نقش‌ به‌عنوان کانال ارتباطی محققان و دانشمندان در ایـنترنت‌ بـا‌ پروتـکل‌ نظارت بر انتقال/ پروتکل اینترنت باقی ماند‌. اوایل دهه ۱۹۸۰‌ بنیاد‌ ملی عـلوم شـروع به توسعه یک ‌رشته برنامه‌هایی در زمینه قابلیت‌های تـجهیزات سـوپرکامپیوتری قوی برای تحقیقات علمی در زمینه‌های‌ هواشناسی‌، تـصویرسازی پزشـکی و فیزیک ملکولی کرد‌. سال‌ ۱۹۸۴ بنیاد ملی‌ علوم‌ طرحی را به‌منظور‌ تخصیص‌ بودجه‌ای بـرای اتـصال چندین مرکز تحقیقاتی سوپرکامپیوتری در سـراسر ایالات ‌متحده بـا اسـتفاده از‌ خـطوط‌ ارتباطی اجاره‌ای شروع کرد. نوامبر‌ سال‌ ۱۹۸۷‌ کمپانی‌ شـبکه‌سازی‌ مـریت در میشیگان، موافقتنامه همکاری با بنیاد ملی علوم را به‌منظور گسترش شبکه سوپرکامپیوتری آغاز کـرد. دهه ۸۰ شبکه‌های آنلاین جدیدی با نام FidoNet ایجاد شدند که ابتدا ارتباطات کمی با آرپا برقرار کرده بودند ولی در نهایت تبدیل به شبکه‌ای برای اهداف عمومی اجتماعات دانشگاهی تحت عنوان NSFnet شدند. دهه ۹۰ NSFnet از مدیریت دولت به یک شرکت تحت نام‌های دامین تغییر یافت که این روند در نهایت اینترنت را تبدیل به شبکه‌ای مردمی جهت انجام کارهای روزمره افراد کرد و شکل کنونی شبکه جهانی وب را تشکیل داد.
 شبکه ملی اطلاعات
شبکه ملی متشکل از زیرساخت‌های ارتباطی، مراکز داده توسعه‌یافته داخلی دولتی و غیردولتی و همچنین زیرساخت‌های نرم‌افزاری است که در سراسر کشور گسترده شده است. این شبکه ظرفیت لازم برای «نگهداری و تبادل امن اطلاعات داخلی در کشور به‌منظور توسعه خدمات الکترونیکی» و «دسترسی به اینترنت» از طریق بستر ارتباطی باند پهن‌ سراسری برای کاربران خانگی، کسب‌وکارها و دستگاه‌های اجرایی را  فراهم می‌کند. این شبکه تجمیع‌کننده شبکه‌های اختصاصی، محلی و ملی در کشور است که از 2 بخش اختصاصی و عمومی تشکیل می‌شود. بخش اختصاصی برای ارتباط و تبادل اطلاعات و خدمات دستگاه‌های اجرایی با یکدیگر و بخش عمومی برای ارائه خدمات به کاربران عمومی است و این دو بخش در نقاطی نظیر مراکز داده با یکدیگر اتصال دارند. طرح اولیه این شبکه سال 84 در وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات تحت عنوان «اینترنت ملی» و «شبکه ملی اینترنت» مطرح شد و مراحل مطالعاتی آن در دولت نهم انجام شد. پس ‌از آن در سال 89 با عنوان «شبکه ملی اطلاعات» در قانون برنامه پنجم توسعه گنجانده شد و طبق قانون برنامه بنا بر آن بود که این شبکه تا پایان این برنامه [سال 95] تکمیل شود. تا پایان دولت دهم ضمن اصلاحاتی در طراحی، مرحله آزمایشی و آزمونه آن انجام شد. در دولت یازدهم، پس از تعیین الزامات این شبکه توسط شورایعالی فضای مجازی، نسخه اولیه آن افتتاح شد که شامل مرکز تبادل ترافیک داده زیرساخت و کارساز نام دامنه ملی می‌شود و امکان تفکیک ترافیک داخلی و خارجی شبکه را فراهم می‌کند تا رشد تولید محتوای داخلی و استفاده بیشتر از ترافیک داخلی صورت پذیرد و هزینه‌های ترافیک کاهش و سرعت افزایش پیدا کند.  مثال‌های فراوانی از شبکه ملی اطلاعات در دنیا موجود است البته با کاربردها و تفاوت‌های ساختاری متفاوت. برای مثال شبکه باند وسیع در استرالیا و طرح پهنای باند ملی ایالات ‌متحده آمریکا در مقیاس‌هایی وسیع، شبکه کوانگ‌میانگ در کره شمالی و اینترنت ۲ در آمریکا و میان برخی مراکز پژوهشی در مقیاس‌هایی محدودتر. البته شبکه کوانگ‌میانگ در کره‌شمالی به‌موازات شبکه اینترنت و به‌صورت مستقل از آن و با هدف محدودیت ارتباطات خارجی کاربران و تأمین نیازهای ارتباطی داخلی راه‌اندازی شده اما در استرالیا و ایالات ‌متحده در جهت تقویت دسترسی کاربران به منابع اطلاعاتی شبکه جهانی اینترنت با سرعت بیشتر و کیفیت بالاتر. کشور هند نوعی از شبکه ملی اطلاعات را با نام شبکه ملی دانش داراست. نامگذاری شبکه ملی دانش هند از آن ‌جهت است که جمع‌آوری اطلاعات منتج به دانش می‌شود. همچنین در کشور هند مانند ایران، سازمانی به نام سازمان فناوری اطلاعات در زیرمجموعه وزارت ارتباطات این کشور، مسؤول شبکه ملی دانش است. در همسایگی ایران کشور کوچک کویت نیز از چنین شبکه‌ای برخوردار است. در کشور برزیل شبکه‌ای شبیه شبکه ملی اطلاعات ایران با عنوان شبکه سلامت وجود دارد. کشور کره‌جنوبی که از نظر آمادگی الکترونیک و پهنای باند رتبه نخست را در دنیا دارد و مقامات وقت وزارت ارتباطات بارها درباره راه‌اندازی شبکه ملی اطلاعات، این کشور را مورد مثال قرار داده‌اند، ۸۰ درصد پهنای باند آن داخلی است؛ یعنی شبکه‌‌ای دارد که بی‌نیاز از ارتباطات خارجی، ۸۰ درصد ارتباطات کره در داخل به گردش درمی‌آید. چین نیز یکی از کشورهایی است که در کنار استفاده از اینترنت سال‌هاست شبکه اینترنت ملی خود را راه‌اندازی کرده است. گفتنی است چین در برابر هجمه الکترونیکی آمریکا بیشترین مقاومت بین‌المللی را تاکنون از خود نشان داده به‌طوری‌که تاکنون بیشترین تعداد بازی‌های ملی رایانه‌ای، موتور جست‌وجوی ملی، سرورهای ایمیل ملی و از همه مهم‌تر سیستم‌عاملی ملی را طراحی کرده است. همچنین برزیل و روسیه نیز ‌مانند کشورهای فوق به دنبال ایجاد و گسترش شبکه‌های ملی اطلاعات هستند. با توجه به ماهیت تقابل‌آمیز سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در برابر ایالات ‌متحده آمریکا، ایجاد امنیت و کنترل فضای مجازی برای مقابله با هرگونه حمله سایبری و جمع‌آوری گسترده اطلاعات از طرق مختلف، از جمله اولویت‌هایی است که در سیاست امنیتی نظام باید موردتوجه و پژوهش قرار بگیرد. البته این امر نباید مانع کارکرد شبکه جهانی وب به‌عنوان محلی برای ارتباط و استفاده‌های مفید برای مصالح و منافع شود.
  جمع‌بندی
با توجه به مطالب فوق، شبکه جهانی وب را باید محیطی مملو از فرصت و در عین‌ حال انباشته از تهدیدات امنیتی برای دولت‌ها در درجه اول و افراد و شرکت‌ها در مرحله بعدی دانست. از سوی دیگر شبکه ملی اطلاعات نیز می‌تواند به‌عنوان راه‌حلی امنیتی در کنار حضور شبکه جهانی وب موردتوجه قرار بگیرد؛ به این جهت که با توجه به اولویت‌بندی‌های اداری، سیاسی و امنیتی، عرصه‌های مختلف در معرض شبکه جهانی و شبکه ملی اطلاعات قرار بگیرند. همانطور که اشاره شد با توجه به ماهیت تقابل‌آمیز سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در برابر ایالات ‌متحده آمریکا، ایجاد امنیت و کنترل فضای مجازی برای مقابله با هرگونه حمله سایبری و جمع‌آوری گسترده اطلاعات از طرق مختلف، از جمله اولویت‌هایی است که در سیاست امنیتی نظام باید مورد توجه و پژوهش قرار بگیرد. البته این امر نباید مانع کارکرد شبکه جهانی وب به‌عنوان محلی برای ارتباط و استفاده‌های مفید برای مصالح و منافع شود.
منبع: اندیشکده تبیین
*دانشجوی دکترای روابط بین‌الملل