گروه فرهنگ و هنر: دریای اربعین از چنان وسعتی برخوردار است که بازنمایی آن هنرمندانی به تعداد بیش از 30 میلیون زائر اربعین نیاز دارد. وقایعی که در باشکوه‌ترین گردهمایی انسانی جهان روی می‌دهد، چیزی نیست که بتوان براحتی آنها را پذیرفت  و سخت‌تر، بازنمایی آن از راه  هنر و رسانه‌های جمعی است. در این میان «سینمای مستند» بیش از سایر ژانرها می‌تواند به خاطر صراحت و واقعی بودن خود در رازگشایی از افسانه واقعی اربعین کارگشا باشد. در سال‌های اخیر تعداد بسیاری مستند از طریق پرده سینما و صفحه تلویزیون به تصویر نشسته و مخاطبان زیادی را جذب کرده است. به همین بهانه نگاهی خواهیم داشت به چند مستند پراهمیت پیرامون حماسه اربعین که بناست در روزهای آتی از آنها رونمایی شود.
«هفت مسیر» تلاقی قصه‌ها
هفت مسیر یکی از مستندهای مهمی است که به همت خانه مستند انقلاب اسلامی تهیه شده است. این مستند ایده‌ای جالب را در تولید دنبال کرده است و قصه جذاب این مستند بدون شک مخاطبان بسیاری را جذب خواهد کرد. حسین نشاطی، کارگردان مستند «هفت مسیر» در گفت‌و‌گو با «وطن امروز» پیرامون ایده اولیه این مستند اظهار داشت: هر ساله نزدیک به 20میلیون نفر  برای حضور در مراسم اربعین حسینی، مسیر نجف تا کربلا را پیاده طی می‌کنند. هر یک از این انسان‌ها می‌توانند قصه‌ای را همراه خود تا کربلا بیاورند. گاهی این قصه‌ها موازی از کنار هم می‌گذرند.گاهی این داستان‌ها با هم تلاقی پیدا می‌کنند و گاهی یک داستان، داستان  دیگری را تکمیل می‌کند... می‌توانم بگویم ایده اولیه این فیلم از همینجا شکل می‌گیرد. پروژه هفت مسیر 2 ماه قبل از اربعین 95 کلید خورد و تا روز عاشورا به قطعیت رسید. وی افزود: با توجه به اینکه قرار شد  سوژه‌ها در طول مسیر پیاده‌روی انتخاب شوند، تنها کاری که می‌شد قبل از اعزام گروه به عراق انجام داد این بود که فرم و قالب کار و اینکه ما در مسیر چه چیز و چه کسانی را می‌خواهیم  مشخص کنیم. پس به جرات می‌توانم بگویم فیلم ما، فیلمنامه اولیه که لازمه یک کار مستند است را داشت اما سوژه‌ها هنوز گنگ بودند و ما آنها را در طول مسیر می‌دیدیم. فرم کار براساس شنیده‌ها و تجربیات ما از پیاده‌روی اربعین طراحی شد و 90 درصد به همان شکل جلو رفت. در طول مسیر از مهران تا کربلا، ٧ سوژه را انتخاب کردیم و مسیری را با یکی از سوژه‌ها همراه می‌شدیم تا به سوژه بعدی برسیم و تمام سختی فیلم در انتخاب این سوژه‌ها و مهم‌تر از آن ضبط تصاویر تلاقی شخصیت‌ها بود. ما یک شخصیت را به شخصیت دیگری می‌رساندیم و همراه با نفر دوم حرکت می‌کردیم تا سوژه بعدی و این طراحی را قبل از سفر انجام داده بودیم، تقریبا می‌دانستیم چه تیپ از آدم‌ها را می‌خواهیم و در آنجا آنقدر صبر می‌کردیم تا تیپ مورد نظرمان را پیدا کنیم. ابتدا هر کس طرح  را می‌خواند، نخستین نکته‌ای که به ذهنش می‌رسید این بود که قابل اجرا نیست، آنجا ایران نبود و در آن خیل عظیم جمعیت ارتباط پیدا کردن آدم‌ها کار مشکلی بود. در 3 روز ابتدایی کار هم من به این نتیجه رسیدم کار کار مشکلی است اما جو اربعین در طول مسیر جو عجیبی است و این فضای متفاوت و انرژی‌ای که در آنجا بود باعث شد کار جلو برود و بحمدالله از آنچه متصور هم بودیم کار بهتر شد. البته کار دارای ضعف‌هایی است که با توجه به سختی‌های مسیر قابل پیش‌بینی بود.
مشتی اسماعیل به «راه دل» می‌رود
مشتی اسماعیل، پیرمرد زحمتکش و روشن‌دل کیاسری است که به‌رغم  این نابینایی که شاید محدودیت به حساب بیاید، نه‌تنها کارها و امور شخصی خود را انجام می‌دهد بلکه‌ از عهده کارهایی برمی‌آید که حتی افراد سالم هم از انجام آن عاجز هستند. او از درخت بالا می‌رود و گردو می‌چیند، تمام مراحل آماده‌سازی زمینش برای کاشت برنج را خودش انجام می‌دهد، راه آبی را که دارد هرز می‌رود فقط با حس شنوایی و لامسه می‌بندد و شاید اگر ندانیم او نابیناست اصلا این موضوع را باور نکنیم. مهدی زمان‌پور مستند زندگی «مشتی اسماعیل» را ساخت که موفق شد در بیش از 25 جشنواره‌ داخلی و خارجی جایزه کسب کند. اما این بار کارگردان این مستند روایت حضور مشتی اسماعیل را در راهپیمایی اربعین به تصویر کشیده است. مهدی زمانپورکیاسری در گفت‌وگو با «وطن امروز»، درباره‌ مستند «راه دل» گفت: سال ٨٩ در حین تصویربرداری مستند سینمایی «مشتی اسماعیل» در سکانسی وقتی به ایشان می‌گفتند کاسه چشم‌تان سالم است و احتمالا با عمل خوب خواهی شد، ناراحت می‌شد و حرف را عوض می‌کرد و می‌گفت «مرا از این حال خوب دور نکنید». این سکانس مهم  را در آن فیلم استفاده نکردم و گفتم این حال خوب را باید در زندگی واقعی‌ ایشان ببینیم و در فیلم نشان دهم. اکنون بعد از گذشت ٧ سال از ساخت آن فیلم، مصادف شدن زمان عمل چشم مشتی اسماعیل با زمان پیاده‌روی اربعین و انتخاب راه دوم از سوی مشتی، بهانه‌ای شد تا با او عازم این سفر معنوی شویم. در این راه، همراه با نصیر، یار همیشگی مشتی اسماعیل، عازم سفر شدیم و با قرار دادن وی در موقعیت‌های مختلف، عکس‌العمل‌ها و واکنش‌های مشتی اسماعیل را خلاقانه ثبت و ضبط کردیم که حاصل آن، مستند «راه دل» برای مشتی اسماعیل روشندل شد. زمانپور درباره‌ دلیل محبوبیت شخصیت مشتی اسماعیل گفت: نخستین مورد، سختکوشی و خستگی‌ناپذیری وی است که از هیچ کار، کوشش و تلاشی دریغ ندارد. در آن مستند قبلی دیده بودیم که به کار سخت شالیزاری مشغول است و اکنون بعد از گذشت چند سال از سن و سالش که در مستند راه دل خواهیم دید، در باغ سیبش کار می‌کند. او درباره‌ تولید این اثر گفت: در پاییز ٩٥ تصویربرداری فیلم را در مناطق کیاسر و مسیر پیاده‌روی اربعین کربلا انجام دادیم که پس از تدوین و صداگذاری، شهریور ٩٦  تولید فیلم به اتمام رسید. مدت زمان این فیلم ٥٢ دقیقه است که بزودی از تلویزیون پخش خواهد شد. همچنین نسخه ٣٠ دقیقه‌ای از فیلم را برای حضور در جشنواره سینما حقیقت ارسال کرده‌ایم. این مستند به سفارش مرکز مستند سوره تهیه شده است.
یک نذری از «اوستا غلام»
مستند «اوستا غلام» روایت حامد نمازی از پیرمرد سفالگر با نذری عجیبش است که بنا دارد در اربعین و کربلا ادا کند. حامد نمازی، کارگردان مستند «اوستا غلام» در گفت‌وگو با «وطن امروز» پیرامون این مستند اظهار داشت: اوستا غلام یک کار مستند داستانی است از زندگی پیرمرد سفالگری که  نذری عجیبی برای قمربنی هاشم (ع) کرده است و حال باید این نذر را در اربعین و کربلا ادا کند. قصه این مستند درباره ماجراهایی است که در راه پیاده‌روی اربعین برای اوستا غلام به‌وجود می‌آید و درنهایت این قصه در بین‌الحرمین به پایان می‌رسد.
اوستا غلام به تهیه‌کنندگی احمد شفیعی و خانه مستند انقلاب اسلامی در یک قسمت 26 دقیقه‌ای بزودی آماده پخش خواهد شد.
نوای جمعی «غریبان»
«غریبان» مستندی آرشیوی به کارگردانی مصطفی رزاق‌کریمی است که توسط کامران جاهدی در مدت زمان 7 ماه تدوین شده است. در این مستند ۳۳ کارگردان از ۳۳ استان کشور مستندهایی مستقل درباره پیاده‌روی اربعین ساخته‌اند که همه راش‌های این مستندها به اضافه حجم زیادی از آرشیو صداوسیما که معادل ۲۴۰۰ ساعت فیلم است در اختیار مصطفی رزاق‌کریمی و تدوینگرش گذاشته شد که پس از تحقیقی مفصل به روایت «غریبان» رسیدند. در «غریبان» فلسفه و تاریخ اربعین روایت می‌شود. این مستند با صدای حسین محجوب روایت شده است و بناست روز اربعین از شبکه‌های سیما پخش شود. کامران جاهدی، تدوینگر غریبان در این‌باره اظهار داشت: از ۵ سال پیش که پیاده‌روی اربعین عمومیت پیدا کرد، گروه‌های مختلفی از هر استان مستندهایی درباره این اتفاق ساختند که صداوسیما بخش‌هایی از این مستندها را در اختیار ما گذاشت و ما یک پژوهش دقیق درباره این اتفاق بزرگ انجام دادیم، سپس مرتضی رزاق‌کریمی در این مستند با یک نگاه متفاوت قصه و تعبیر جدیدی را از تاریخ و فلسفه اربعین ارائه داد. جاهدی بیان کرد: ساخت این اثر کار بسیار زمان‌بری بود به طوری که ما از اسفند سال ۹۵ شروع به ساخت آن کردیم و در حال حاضر مراحل اصلاح رنگ و صداگذاری آن سپری می‌شود، ضمن اینکه «غریبان» حدود ۱۵ دقیقه هم انیمیشن دارد.
«میزبان» برای همه تاریخ
میزبان را شاید بتوان مستندی پژوهش‌محورتر از سایر آثار پیرامون حماسه اربعین دانست که جغرافیای کربلا همواره میزبان حوادث تاریخی بوده است. مسعود دهنوی در گفت‌وگو با
«وطن امروز» با اشاره به اتمام فرآیند تولید مستند میزبان، اظهار داشت: ایده اصلی ساخت مستند میزبان از جایی به وجود آمد که برای من و شاید خیلی از مردم سوال شده بود که چگونه و چرا در اربعین این خیل میلیونی جمعیت بدون هیچ مشکلی در کربلا حضور پیدا می‌کنند و عراقی‌ها به بهترین شکل ممکن از زائران امام حسین(ع) پذیرایی می‌کنند. میزبان سعی دارد در 3 دوره تاریخی میزبانی مردم عراق از حضرت اباعبدالله و زوار ایشان را بررسی کند. وی افزود: در پرده اول مستند میزبان میزبانی عراقی‌ها و شهرهای اطراف کوفه از امام حسین بررسی می‌شود که به‌رغم اینکه خودشان حضرت را دعوت کرده بودند میزبانی خوبی به عمل نیاوردند و آن اتفاقات غم‌انگیز رخ داد. در پرده دوم میزبانی نسل‌های بعدی همان مردم را نشان می‌دهد که این بار قصور اجداد خویش را جبران کردند و از زائران امام حسین(ع) طوری میزبانی کردند که آوازه حضور میلیونی عاشقان آن حضرت در جهان پیچید و حرکت اربعین را تبدیل به یک مکتب جهانی کرد. در پرده سوم میزبان که از گذشته سرخ شیعه سخن گفته بود به آینده‌ای سبز می‌اندیشد و این میزبانی‌ها را به عنوان تمرینی برای میزبانی از امام غایب به نمایش می‌گذارد. دهنوی تاکید کرد: اینطور نیست که 3 داستان در کنار هم قرار گرفته باشد و با گفتار متن ارتباطی سطحی برقرار شده باشد بلکه سعی شده که مستند میزبان دارای یک سیر داستانی مشخص باشد و از روند داستان، آن میزبانی نهایی که بشریت در انتظارش نشسته استنتاج شود. میزبان در 2 موقعیت متفاوت ساخته شده است تا عملکرد اقشار مختلف مردم عراق در اربعین را به تصویر بکشد؛ یکی روستایی در اطراف حله است و مردمی که در نهایت تهیدستی آنچه در توان دارند برای زائران اربعین حسینی پیشکش می‌آورند و دیگری در شهر ناصریه است و در کنار خانواده‌ای متمول است که آنها هم از هیچ کاری برای زوار دریغ نمی‌کنند. میزبان  نیز در خانه مستند انقلاب اسلامی تولید شده است و بزودی از تلویزیون پخش خواهد شد.