علیرضا فریدی‌فر*: هماره میان دین و رسانه ارتباط تنگاتنگی وجود داشته ‌است. یکی از موارد ارتباط میان دین و رسانه، بازنمایی فرهنگ اربعین در رسانه‌هاست که هر ساله با شروع راهپیمایی عظیم مردم جهان اهمیت ویژه‌ای می‌یابد. بازنمایی در رسانه‌ها به اشکال مختلفی صورت می‌گیرد و حداقل در یک دسته‌بندی کلی می‌توان بازنمایی را به 2 قسم بازتابی و کنشگرانه تقسیم‌بندی کرد. در نوع اول یعنی بازنمایی بازتابی، رسانه بیشتر حالتی منفعلانه دارد و صرفاً به پخش برنامه‌ها و مراسم‌های مذهبی می‌پردازد. پخش تصاویر راهپیمایی زائران، عزاداری‌ها و سینه‌زنی‌ها، سخنرانی‌ها و... از صداوسیما در ایام اربعین حسینی از این نوع است. این نوع از بازنمایی که اخیرا به طور گسترده‌ای از صدا و سیما شاهد آن هستیم می‌تواند زمینه‌ساز فرصت‌های بدیعی برای مخاطبان رسانه ملی باشد. از آنجا که زندگی مردم با رسانه آمیخته شده انعکاس مراسم‌هایی همچون راهپیمایی اربعین در خلق فضای مذهبی در زندگی مردم موثر است. همچنین رسانه‌های مدرن نظیر تلویزیون با شکستن محدودیت‌های مکانی و عبور از مرزهای جغرافیایی امکان ارتباط حداکثری و برآورده کردن علایق و نیازهای معنوی کسانی که خارج از اینگونه مراسم‌ها هستند را فراهم می‌‌کند.  اما در نوع دوم بازنمایی یعنی بازنمایی کنشگرانه، رسانه‌ها به دنبال نقش فعالانه‌تر و تاثیرگذاری هرچه بیشتر هستند. فرم‌های مختلف برنامه‌های تلویزیونی نظیر برنامه‌های ترکیبی، برنامه‌های گفت‌وگومحور، برنامه‌های نمایشی و... را می‌توان از نوع دوم بازنمایی‌های رسانه‌ای یعنی بازنمایی کنشگرانه دانست. بازنمایی کنشگرانه گاهی تکنیک مکملی برای بازنمایی‌های بازتابی و هدف نهایی تولیدکنندگان آثار رسانه‌ای است. در بازنمایی کنشگرانه، تولیدکنندگان رسانه‌ای، آزادی و خلاقیت بیشتری در طرح موضوع و ترویج اندیشه‌های مدنظر خویش دارند و به این دلیل است که از نظر محتوا هر سال شاهد برنامه‌سازی‌های مختلف و متفاوتی هستیم، اگرچه به لحاظ ساختاری قالب‌های ارائه تفاوت چندانی ندارند. هدف بیشتر برنامه‌سازی‌های دینی در رسانه ملی آگاهی مخاطبان از مبانی و ارزش‌های دینی با استفاده از روش‌هایی مانند اطلاع‌رسانی، سخنرانی، استدلال و بحث‌های دینی و در کل تشویق مخاطبان به انجام عملی دستورات فردی و اجتماعی دین مبین اسلام است. در واقع می‌توان گفت حجم وسیعی از برنامه‌های دینی صداوسیما اهداف دینی خود را آشکارا و به شکل کلیشه‌ای مطرح کرده و در انواع قالب‌های مرسوم تشریح و تبیین می‌کند. شاید این شیوه تبلیغی را بتوان متاثر از فضای تبلیغی سنتی دانست اما در هر صورت به نظر می‌رسد سیاستگذاری برنامه‌های دینی در رسانه‌های مدرن‌ همواره با افراط و تفریط و نیز آزمون و خطا همراه بوده و همچون فضای تبلیغات سنتی به ثبات کافی نرسیده ‌است. به هر ترتیب تلویزیون یکی از مهم‌ترین رسانه‌های جمعی در ایران به شمار می‌رود که امکانات ویژه‌ای در راستای برنامه‌سازی‌های دینی دارد. هرچقدر خلاقیت و نوآوری، تخصص‌گرایی، ثبات، تمرکز و البته اشتیاق و اهتمام در ساخت برنامه‌ساز‌ی‌های دینی، بیشتر باشد، سرعت دستیابی به یک الگوی موفق و جذاب در برنامه‌سازی‌های دینی بیشتر می‌شود. این شب‌ها برنامه تلویزیونی مخاطب خاص به طور زنده و مستقیم از شبکه سوم سیما روی آنتن می‌رود. این برنامه را می‌توان از جمله برنامه‌های تلویزیونی دانست که سعی دارد به صورت تعاملی با مخاطبان، نقش یک برنامه فعال و اثرگذار را بازی کند. این برنامه تلویزیونی سعی کرده با انتخاب دکوری نو و منطبق با عنوان برنامه، مخاطب را با طرح مفاهیم و مضامین دینی درگیر کند. برنامه تلویزیونی مخاطب خاص با استمرار فعالیت خود در طول سال، نوآوری و خلاقیت در ارائه، سادگی و پرهیز از اغراق و بزرگنمایی و نیز تلاش برای فاصله‌گرفتن از کلیشه و تکرار در برنامه‌سازی بر آن بوده‌ است که بخشی از انتظارات مخاطبان صداوسیما را در این ایام منتهی به اربعین حسینی  برآورده کند. برنامه تلویزیونی مخاطب خاص همانند برنامه به سمت خدا می‌تواند طلیعه خوبی برای ساخت برنامه‌های دینی جذاب، فراگیر و البته عامه‌پسند باشد.
*دانشجوی دکترای جامعه‌شناسی سیاسی