گروه فرهنگ و هنر: شرط و امضای کری، قول اوباما، توافق برنامه جامع اقدام مشترک و... هیچ‌کدام به اندازه خود «تاریخ» نمی‌تواند چک دنیای سیاست را نقد کند. هیچ چیزی به اندازه تاریخ تکرار شدنی نیست و هیچ اشتباهی در تاریخ به اندازه عبرت نگرفتن از تاریخ شایسته مذمت نیست. «فروشنده2»، از ما می‌خواهد فروشنده یک را ببینیم؛ یعنی از تاریخ عبرت بگیریم، سپس ما را به دنیای آینده‌ای می‌کشاند که تاریخ بارها مصیبت تکرارش را به ملت‌های گوناگون نشان داده است. میوه‌های برجام هسته‌ای که اکنون ترامپ در دستان خود به بازی گرفته، می‌روند که بذر برجام 2 باشند و این مستند راهی است که حجت تاریخ را برای عبرت گرفتن بر ما تمام کند. با محسن حاج‌کرمی، تهیهکننده این مستند به گفت‌وگو نشستیم و از «فروشنده»ها پرسیدیم.
داستان یک فروشنده
حاج‌کرمی ابتدا با بیان اینکه اقبال کم صداوسیما از آگاهی‌بخشی درباره برجام، موجب تولید «فروشنده 1» شد، اظهار داشت: ما پیش از فروشنده کار مستندسازی خود را در حوزه‌‌های مختلف پیگیری می‌کردیم و بعد از برجام چند اثر پیرامون این قرارداد تولید کردیم که در 2 سال اخیر محدودیت‌هایی برای پخش این آثار ایجاد شد، لذا تصمیم بر آن شد در فضای مجازی از این آثار رونمایی کنیم و با تغییراتی در روند و روایت کار، فروشنده را ساختیم. داستان فروشنده به اتفاقات پشت پرده برجام می‌پرداخت و سعی داشت با صراحت بیشتری به نقد جریان فکری بپردازد که عقیده داشت تنها راه نجات کشور ارتباط با کدخدا و غرب است و بدون بستن با غرب، مسائل مملکت حل نمی‌شود. شاکله اصلی مستند فروشنده موضوع برجام و «سایه شوم جنگ» بود و سعی شده بود به نقد نگاه‌های رایج در این باره بپردازیم. فروشنده درباره جریان بزک‌کننده آمریکا در ایران روشنگری می‌کند و نتایج برجام را نشان می‌دهد که ساده‌لوحی برخی چگونه باعث خسارت شد. خوشبختانه این مستند با استقبال بسیار خوبی روبه‌رو شد به گونه‌ای که فقط نسخه تلگرامی آن در کانال فانوس فردا نزدیک به 3 میلیون بار بازدید را به ثبت رساند. بیش از 1000 اکران و فروش هزاران دی‌وی‌دی هم از دستاوردهای این مستند بود، هرچند به نظرم هنوز هم این مستند قابلیت دیدن دارد و می‌توان از آن تجربه‌های خوبی گرفت.
«فروشنده1» برای تاریخ بود و «فروشنده 2» برای آینده
تهیهکننده مستند فروشنده در پاسخ به این سوال که دغدغه قسمت دوم این مستند از کجا برخاسته است، گفت: «فروشنده1» روایتی تاریخی بود که می‌توان آن را به یک مستند تلخ سیاسی تعبیر کرد که عملا تنها می‌شد در آن از تاریخ و تجربه برجام درس عبرت گرفت اما «فروشنده 2» در راستای قسمت اول تولید شد با یک وجه افتراق؛ سال‌ها بود که کشور در برخی پروژه‌های موشکی و صنعت هوافضا در رکود بی‌سابقه‌ای اسیر بود و توجهی به آن نمی‌شد. ما سعی کردیم در این مستند پرده‌ای از اتفاقات پشت پرده برداریم که کمتر در رسانه‌ها مطرح شده است و توجه چندانی به آن نشده بود. در این مستند متوجه می‌شویم چیزی که تحت عنوان «برجام 2» در حال اتفاق افتادن است، نعل به نعل اتفاقاتی است که در برجام هسته‌ای رخ داد. آنچه بر سر هسته‌ای و دانشمندان هسته‌ای ما آمد، برای صنعت موشکی و فضایی ما در حال رخ دادن بوده و اتفاقا این مسائل ممکن است در قالب برجام‌های 3 و4 پیرامون اتفاقات منطقه نیز ادامه پیدا کند. وجه افتراق فروشنده 1و2 نیز به همین باز می‌گردد که بخش دوم را می‌توان هشداری برای آینده دانست.
موشکی، داستان امنیتی نیست! داستان امنیت است
حاج‌کرمی در ادامه اظهار داشت: داستان «فروشنده 2»، داستان برجام‌های 2 و 3 است و ما سعی کردیم در این مستند هشدار‌هایی بدهیم که داستان موشکی، داستان امنیتی نیست، بلکه داستان امنیت کشور است. نباید شکی داشت که اگر موشک‌ها را تحویل طرف غربی بدهیم، به جنگ نزدیک‌تر خواهیم شد. در کنار این مساله ما با مسائل جالب‌تری مواجه شدیم. در حالی که دوستان در برجام هسته‌ای باج‌های گزافی را به طرف مقابل داده بودند، زمینه‌سازی‌های بزرگ‌تر را برای برجام‌های بعدی شکل داده بودند. این خلاف تعهدی بود که این افراد داشتند و به جای تمرکز بر هسته‌ای در حال آماده‌سازی برای برجام‌های بعدی بودند. در این مساله حتی هیچ اطلاع‌رسانی نشد تا نخبگان جامعه هم نظرات خودشان را پیرامون آن بیان کنند. ما سعی کردیم در «فروشنده 2» با اسناد و مدارک نسبت به این مساله آگاهی‌رسانی کنیم و این سوال مهم ایجاد شود که اگر بناست برجام عایده‌ای داشته باشد، نخست پیامدهای برجام هسته‌ای بررسی شود تا ببینیم آیا این قرارداد –که نه‌تنها سودی نداشته بلکه ما را متحمل ضرر هم کرده - ضرورتی دارد که به دنبال برجام‌های بعدی و در خطر انداختن قوای دفاعی خودمان برویم ؟
هم آگاهی مردم و هم تلنگری بر نخبگان
تهیهکننده سینمای مستند در پاسخ به اینکه فروشنده چه کسی را مخاطب خود قرار داده است، بیان داشت: ما مخاطب خود را عامه مردم قرار دادیم اما ساخت مستند به گونه‌ای است که برای نخبگان جامعه نیز حساسیت بیشتری برمی‌انگیزد و قطعا برای آنها سوال‌های بسیاری مطرح می‌شود که هم اکنون وظیفه ما چیست؟ در این مستند با اسناد و مدارک می‌توان نتیجه اعتماد به غرب را مشاهده کرد و فهمید بدون اتحاد و اراده ملت هیچ رشد و گسترشی قابل تحقق نیست. اتفاقات خوب در صورتی رخ می‌دهد که اراده ملت برای تحقق آن عزم باشد.
روایت داستانی مستند برای مخاطب عام جذاب است
وی در پاسخ به انتقادی مبنی بر زمان بالای مستند و ظرفیت پایین مستندهای آرشیوی طولانی‌مدت برای جذب مخاطب عام گفت: ما بی‌شک بخش‌های متنوعی از مستند را به صورت فایل‌های کوتاه در فضای مجازی منتشر می‌کنیم تا گستره وسیعی از مخاطبان با آن در ارتباط باشند اما اینکه زمان بالای مستند را عاملی بدانیم که از جذابیت آن و اقبال عامه مردم بکاهد، من چنین چیزی را صحیح نمی‌دانم، چرا که روایت داستانی مستند جذاب است و ساختار آن جاذبه‌ای دارد که مخاطب را پای مستند می‌نشاند. هرچند حجم بالای اطلاعات ممکن است کمی برای بیننده سنگین باشد اما به نظرم به دلیل اینکه مستند به روز است و اتفاقاتش را هنوز می‌توان به چشم دید، موجب می‌شود هضم حجم بالای مستند برای مخاطب آسان شود.
مردم هزینه آگاهی خود را می‌پردازند
حاج‌کرمی درباره عرضه رایگان این مستند نیز اظهار داشت: حجم بسیاری از مخاطبان اصرار داشتند این مستند در اختیار همه قرار بگیرد و ما هم چون یک مجموعه خصوصی هستیم و کمک خاصی از نهاد‌ها دریافت نکرده‌ایم، تمام برنامه‌ریزی‌های مربوط به بازگشت هزینه را به اکران و فروش مستند منوط کرده بودیم اما این بار تصمیم گرفتیم این کار را به خود مردم واگذار کنیم و ان‌شاءالله خود مردم ما را در ادامه این مسیر یاری خواهند کرد، چرا که برای تولید چنین مستندهایی هزینه زیادی از جمله تهمت‌ها و برچسب‌های گوناگون متحمل خواهید شد اما ما تصمیم گرفتیم مستقل باشیم و به یاری خدا از وقتی که توزیع آن رایگان شد، از جانب کمک‌های مردمی اتفاق بهتری برای ما افتاد و بهای آگاهی مردم را خود مردم می‌دهند اگر اثری را منصفانه و آگاهی‌بخش ببینند. وی با اشاره به واکنش‌های مخالفان و موافقان، احمد نقیب‌زاده را یکی از اصلاح‌طلبانی می‌داند که همه را به دیدن این مستند تشویق کرده است و ادامه می‌دهد: آقای نقیب‌زاده چهره برجسته‌ای هستند که از مدافعان برجام موشکی محسوب می‌شوند. ایشان مستند را دیده و معتقد بودند نگاه این مستند با نگاه شخصی‌شان یکی نیست، با این وجود پیشنهاد کرده بودند همه افراد با نگاه‌های مختلف این مستند را مشاهده کنند. سعی ما هم این بوده که به جای احساسات و جبهه‌گیری‌های بی‌مورد، با استدلال و اسناد پیش برویم و بیشتر از هرچیزی این مستند را می‌توان استدلال‌هایی مبنی بر رد یک جریان فکری دانست.
ان‌شاءالله فروشنده 2 هیچ وقت اتفاق نیفتد
حاج‌کرمی در پاسخ به اینکه اگر با توجه به شرایط فعلی که آمریکا از برجام خارج شده، بخواهد بار دیگر فروشنده را بسازد چه تغییراتی در آن خواهد داد، اظهار داشت: ما حداقل 3 برابر اطلاعاتی را که در مستند وجود داشت جمع‌آوری کرده بودیم اما بین همه اینها اولویت‌هایی را قرار دادیم تا به این زمان 87 دقیقه‌ای برسد. ما تا وقتی احساس کنیم فروشنده‌هایی هستند که منافع ملی را به حراج بگذارند، ما هم فروشنده‌هایی خواهیم ساخت و نخواهیم گذاشت منافع ملی به تاراج برود. بحث ما نه شخصی است، نه سیاسی؛ مساله ما منافع ملی است که هیچ‌کدام از جریان‌های سیاسی حق ندارند برای منفعت خود از منافع ملی مایه بگذارند. لازمه جلوگیری از آن هم هوشیاری مردم است و متاسفانه از این دست موضوعات زیاد است، هرچند که «فروشنده 1» به تاریخ پیوست اما ان‌شاءالله «فروشنده 2» هیچ وقت اتفاق نیفتد. همانطور که دیدید تاکیدات اخیر رهبر معظم انقلاب پس از خروج آمریکا از برجام و هشدار ایشان درباره نقشه آمریکا برای برجام موشکی و منطقه‌ای نشان داد باید مردم و نخبگان هوشیار باشند و از تجربه برجام یک درس بگیرند!
«فروشنده2» مخالفانش را منفعل می‌کند
محسن یزدی*: ثریایی‌ها آرام‌آرام در مستند در مسیر برند شدن حرکت می‌کنند. شاید به ساختار کارهای تولید شده ایراداتی وارد باشد اما نمی‌توان این نکته را از نظر دور داشت که تیم ثریا به جهت احاطه و جسارت در ورود به برخی موضوعات توانسته بیننده را با خود همراه کند. حتی اگر مشی ثریایی‌ها را هم قبول نداشته باشید نمی‌توانید آنها را نادیده بگیرید و بعد از دیدن مستندشان به فکر فرو نروید. نگارنده تیم ثریا را از نزدیک می‌شناسد و همیشه نسبت به جدیت و اخلاص آنها غبطه خورده است. آنها در تشخیص، انتخاب و اجرای کارهایی که در دست دارند بسیار جدی و مصمم هستند و این چیزی است که به رشد ثریایی‌ها کمک کرده است. به نظر می‌رسد یکی از مشکلات تیم‌های مستندسازی و برنامه‌سازی ما همیشه تحقیق و پژوهش بوده است. نگاه دم‌دستی و کم‌عمق به مسائل، گرفتار شدن در اتفاقات روزمره و فردی و عدم جدیت در کار و مسیر انجام ماموریت، خروجی‌ها را تبدیل به محصولاتی کم‌مایه و کم‌اثر کرده است. اما داستان در ثریا متفاوت است. تمرکز این گروه روی موضوعات مهم و حساس برای کشور و تحقیق مناسب در این زمینه به ثریایی‌ها کمک کرده تا بتوانند هر روز بهتر و بهتر شوند به طوری که برد برخی مستند و برنامه‌های آنها می‌تواند خیلی بیشتر از حد معمول یک برنامه یا مستند باشد. به علاوه اینکه این گروه توانسته با برنامه‌های خود در مسیر مخاطب‌سازی حرکت کند و آرام‌آرام حیطه مخاطبان و سطح اثرگذاری‌اش را گسترش دهد. این اتفاق برای مستند «فروشنده2» افتاده است. یک موضوع مهم، یک تحقیق خوب و روایت مناسب که در کل، کار را تبدیل به یک اثر قابل دیدن کرده است. ممکن است ثریایی‌ها را قبول نداشته باشید و موضع آنها را نپسندید اما نمی‌توانید از کنار فروشنده 2 راحت بگذرید، چرا که مستند با احاطه سازندگانش به موضوع ذهن مخاطب را درگیر می‌کند. برای نگارنده، فروشنده2 مستند قابل توجهی است از این بابت که توانسه نظرش را درباره یکی از موضوعات مهم کشور با استدلال بیان و مخالفانش را منفعل کند.
*مدیر مرکز مستند سوره