دکتر حسین‌علی رمضانی*: همه موجودات عالم مادی در سیری از تولد و مرگ به سر می‌برند، سیری که در آن بین حیات و ممات در حال دست و پا زدن هستند. این سیر چه انواعی به خود می‌گیرد؛ خطی و فرآیندی، سینوسی و هفت و هشتی، چرخشی و سیکل، امری است که در جای خود باید بدان پرداخت اما این یک واقعیت است که موجودات زمانمند و مکانمند، یک روزی خواهند رفت. وجود تضاد امری بدیهی بوده و عامل حرکت در عالم امکان است. حرکت، حقیقتی از شدن‌های دائمی و مبنای تغییر(Change) در سطوح جمادات (خاک، آب، باد و آتش)، نباتات و حیوانات و عالم انسانی است. همه موجودات در خطری دائمی به سر می‌برند؛ خطری که باعث از بین رفتن بخش یا کل ماهیت وجودی آنها خواهد شد، بنابراین وجود تهدید، امری واقعی و غیرقابل انکار در همه سطوح موجودات ممکن‌الوجود است. در مقابل تهدید، مفهومی به نام امنیت(Security) وجود دارد که محور بحث ما است، که تعریف آن معطوف به «نبود تهدید» است. امنیت موضوعی است که هیچ‌گاه در این عالم که تضاد، حرکت و تغییر دائمی گاه پراکنده و گاه متراکم در آن پدیدار می‌شود، به طور صددرصد ایجاد نمی‌شود. این موضوع چه بسا در سطوح پایینی موجودات اعم از جمادات، نباتات و حیوانات به طور حداقلی قابل احیا باشد اما در سطح کنشگران انسانی، به نظر امری بعید می‌رسد. انسان‌ها دائم در معرض تهدیدات متنوعی از جنس طبیعی و مصنوعی (انسان‌ساخت) هستند و این موضوع، انسان را وادار به حرکت به سمت امنیت می‌کند. نقطه امنی که در آن هیچ عاملی او را مورد تهدید قرار ندهد و به نظر این امر در جهان متکثر دنیای مادی امکان‌ناپذیر است، مگر در جهان باقی و در جنات نعیم و به توصیه قرآن با تقواپیشگی: «إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی جَنَّاتٍ وَ عُیُونٍ* ادْخُلُوها بِسَلامٍ آمِنِینَ»
همچنان‌که تمام موجودات به نحوی و به طور غریزی برای دوام و بقای خود تلاش می‌کنند و برای حفظ امنیت سعی در تشکیل لایه‌های دفاعی در برابر تهدیدات متنوع محیطی هستند، انسان‌ها نیز به طور آگاهانه و گاه ناخودآگاه دست به چنین کاری می‌زنند، بنابراین ما اینجا با مفهومی به نام دفاع (Defense) مواجهیم. سیستم‌های دفاعی که بر اساس نوع نگرش انسان‌ها هویت می‌گیرد و چیستی، چرایی و چگونگی دفاع، معنای جدیدی می‌یابد و نقطه عطف این نوشتار نیز، همین موضوع و در کل «فرهنگ دفاعی» است.
در پاسخ به چیستی دفاع باید اذعان داشت مبنای تعریف را انسان و ابعاد وجودی او فرض می‌کنیم تا بدین وسیله به یک تعریف نسبتاً جامع از آن نایل آییم. ابعاد وجودی انسان به 3 ساحت جسم، فکر و قلب قابل تقسیم است، بالطبع تهدیدات که معطوف به یک انسان و یا یک کشور است، به تهدیدات جسمانی، فکری، علمی و روحی- اخلاقی قابل تفکیک و تمییز خواهد بود. انسان‌ها در بین دو طیف حیات و ممات در حال بودن و نبودن هستند، بنابراین حیات و ممات جسم، حیات و ممات فکر و حیات و ممات قلب، اینجا مورد نظر است که در آیات و روایات اسلام بدان اشارات کاملی شده است و بهترین منبع برای تشخیص این ابعاد از حیات و ممات، رجوع به آیات و روایات و سیره ائمه اطهار(ع) است. جهاد صغیر برای بقا و دوام بعد کالبدی و فیزیکی انسان، جهاد کبیر بر بعد فکری و اعتقادی و جهاد اکبر برای اخلاقیات و ارزش‌ها توسط انسان انجام می‌شود؛ اولی معطوف به سلامت جسم، دومی بر سلامت فکر و سومی بر سلامت قلب: «... مَنْ أَتَی‌الله بَقَلْبٍ سَلیمٍ...» نظر دارد.
در ادبیات مرسوم امنیتی، همچنان‌که تهدید به 3 ساحت سخت، نیمه‌سخت و نرم تقسیم شده است، با کمی اغماض می‌توان همپوشانی و انطباق مفهومی بین 3 بعد جسم با تهدیدات سخت، فکر با اطلاعات و اخلاق با تهدیدات نرم ایجاد کرد. تهدیدات سخت حیات انسان، تهدیدات نیمه‌سخت عرصه تفکری- علم و اطلاعات- و اعتقادی انسان و در نهایت تهدیدات نرم که قلب مخاطب را اعم از ارزش‌ها، جهت و حب و بغض و خواهش‌ها را مورد هدف و هجمه قرار می‌دهد، بنابراین دفاع نیز باید نسبت به ابعاد فوق تعریف شود. «دفاع عبارت است از آمادگی همه‌جانبه یک سیستم در مقابله با تهدیدات موجود و مفروض آینده».
در حوزه ماهیت دفاع باید به ویژگی‌های آن اشاره داشت؛ ویژگی‌هایی که در تعریف فوق به عنوان دفاع همه‌جانبه یاد شده، ویژگی‌هایی از جنس طول، عرض و عمق دفاع است؛ بدین معنا که دفاع دارای عرضی از ابعاد، طولی از زمان و فرآیند و عمقی از لایه‌ها و سطوح است. دفاعی که در آن سیستم بموقع در هر شرایطی و در هر سطحی در برابر تهدیدات عکس‌العمل نشان می‌دهد؛ عکس‌العملی که نشان‌دهنده حیات و پویایی و سرزندگی آن است. آمادگی و ورزیدگی همه اجزای سیستم برای دفاع، امری ضروری است. کافی است یک جزء از کلان‌سیستم اعم از زیرسیستم‌های تولید، توزیع و مصرف دیتا و انرژی، خوب عمل نکند، در نهایت این شادابی و سرزندگی ارگان دچار چالش شده و قدرت پاسخگویی به تهدیدات را نخواهد داشت. قوام و انسجام سیستم بستگی به آمادگی دائمی دارد و آیه «وَأَعِدّوا لَهُم مَا استَطَعتُم مِن قُوَّهٍ وَمِن رِباطِ الخَیلِ تُرهِبونَ بِهِ عَدُوَّ‌الله وَعَدُوَّکُم وَآخَرینَ مِن دونِهِم لا تَعلَمونَهُمُ الله یَعلَمُهُم...» تداعی‌کننده این ارتباط است.
غایت و چرایی دفاع نیز باید مورد بررسی قرار گیرد. دفاع برای حفظ خود در برابر هجمه تهدیدات، امری است که عقل به آن توصیه و تاکید دارد. انسان عاقل نسبت به تهدیدات عکس‌العمل نشان می‌دهد و این انسان‌های فارغ از عقلانیت هستند که اولاً تهدید را نمی‌شناسند و ثانیاً نسبت به آن عکس‌العملی نشان نمی‌دهند. انسان عاقل، سیستم دفاعی خود را همیشه آماده نگه می‌دارد تا با دفاع ضمن حفظ قوام، حیات خویش را دوام بخشد.
اما چگونگی دفاع که نقطه محوری و ثقل نوشتار حاضر است به فرآیندها، روش‌ها، تکنیک‌ها و ابزار نظر دارد. در این بخش به پاسخ سوالاتی از قبیل فرآیند دفاع (Processing of Defense) چیست؟ روش‌ها (Way’s) و راهبردهای دفاعی(Strategy of Defense) چگونه است؟ تکنیک‌های دفاعی کدام هستند؟ و ابزارهایی که می‌توان در عرصه دفاع در سطوح و لایه‌های مختلف بهره گرفت، چیست؟ پرداخته خواهد شد.
با توجه به نظر نویسنده، دفاع دارای 2 جهت و مبنای فکری هستی‌شناسانه، معرفت‌شناسانه و انسان‌شناسانه؛ اسلام و غرب بوده و قابل تمییز است، ضمن پاسخ‌های متفاوتی که این دو جریان فکری از چیستی و چرایی دفاع ارائه می‌دهند، در پاسخ به سوال چگونگی دفاع نیز این دو جریان فکری دو پاسخ متفاوت ارائه خواهند کرد. چه بسا در نگاه مادی غرب «هدف وسیله را توجیه کند» و در نگاه اسلام برای دفاع، در لایه روش‌ها، تکنیک و ابزار مجاز به بهره‌گیری از هر وسیله‌ای نباشیم. اینجا ورود و برتری عقل معاد بر عقل معاش و تاکید بر اخلاقیات در حدود بهره‌گیری از وسایل توصیه شده است.
دفاع امری ضروری است که از بدو تولد انسان باید به عنوان یک اصل برای حفظ امنیت خود در برابر تهدیدات فرض کند. دفاع نه زمان می‌شناسد و نه مکان، دفاع بر اساس شرایط و وجود انواع تهدیدات امری است که آمادگی همه‌جانبه و دائمی را می‌طلبد. دفاع باید توسط تک‌تک اجزا و کنشگران یک سیستم انجام شود، بنابراین همه باید گوشه‌ای از این امر مهم را در جایگاه و نقشی که خود یا سیستم برای آنها تعریف می‌کنند، به خود اختصاص دهند و ضمن تقویت دفاعی خود به تقویت دفاعی زیرسیستم‌ها و کلان‌سیستم اقدام کنند، لذا سوال از اینکه چه کسی باید به دفاع بپردازد؛ سوالی درست و اشتباه است. سوالی درست، برای نشان دادن اهمیت دفاع و سؤالی اشتباه، چراکه هیچ کس فارغ از دفاع نیست.
برای تحدید موضوع، سطح مورد نظر از دفاع در این نوشتار را از فرد به سمت کشور به عنوان یک «کلان سیستم» انتقال می‌دهیم. طبق نظر نگارنده، فرآیند منطقی دفاع در سطوح مختلف از پژوهش، آموزش و انتشار و ترویج، تشکیل می‌شود. تولید قدرت دفاعی، آموزش قدرت دفاعی و انتشار و توزیع قدرت دفاعی، در اینجا مدنظر است. برای این منظور «علم دفاعی» شکل می‌گیرد. سیستم دفاعی باید به دنبال شکل‌دهی پژوهشکده‌های دفاعی، آموزشکده‌های دفاعی و در ادامه تبلیغات دفاعی و ترویج فرهنگ دفاعی در آحاد جامعه باشد. هر یک از این فرآیندها دارای چشم‌انداز، رسالت، ماموریت، اهداف، استراتژی، ساختار، سازمان و بودجه و امکانات خاص است. برای مثال در گام آموزش دفاعی، ضمن تاکید بر دائمی بودن دفاع در طول زندگی، همه اجزای یک سیستم- مانند آحاد جامعه و کشور- ساختار مکانی، سازمان انسانی، زمان آموزشی و بودجه و تجهیزات در ذیل چشم‌انداز، رسالت، ماموریت و اهداف «آموزش دفاعی» باید ترسیم شود. این امر در گام‌های پژوهش دفاعی که تولید فکر، تئوری و مدل و روش و راهبردهای دفاعی در آن انجام می‌شود باید شکل گیرد. ترویج و تبلیغ فرهنگ دفاعی نیز باید دارای ساختار، سازمان، امکانات و بودجه خاص خود باشد.
در حوزه آموزش دفاعی علاوه بر آنچه بیان شد، نکاتی چند باید مدنظر قرار گیرد؛ از آن جمله:
- زمانی برای آموزش دفاع در نظر گرفته شود به عنوان واحدهای درسی
- مکانی برای آموزش دفاع در نظر گرفته شود به عنوان ساختار آموزش دفاعی
- محتوایی برای آموزش دفاع در نظر گرفته شود به عنوان بخشی از متن آموزش دفاعی
- روش‌های آموزش دفاعی عبارتند از:
الف- «علم دفاعی» که به سمع مخاطبان می‌رسد و به چه چیزی باید در خصوص دفاع گفت، معطوف است.
ب- «عین دفاعی» که به بصر مخاطبان می‌رسد و به چه چیزی باید درباره دفاع نشان داد، معطوف است.
پ- «حق دفاعی» که به عمل واقعی مخاطبان نظر دارد و به چه چیزی باید در خصوص دفاع عمل شود، معطوف است.
در سیر آموزش دفاعی با مؤلفه‌های مرسوم آموزش مواجه خواهیم بود از آن جمله؛ متن و محتوای آموزش دفاعی، اساتید و مربیان دفاعی، تجهیزات و امکانات، بودجه، فضای فرهنگ دفاعی، مدیریت آموزش دفاعی و... را می‌توان برشمرد. با انجام دقیق و گام به گام آموزش دفاعی در یک سیستم، طبق فرآیند رشد سیستمی مثل نظام و انقلاب اسلامی ایران به سمت و سوی تمدن اسلامی، شاهد انسجام درونی و سرزندگی و پویایی سیستمی با رویکرد انقلابی خواهیم بود. در فرآیند آموزش دفاعی، تهدید یا همان دشمن در لایه فکری و نگرشی شناسانده می‌شود و با جهت‌دهی انگشت اتهام به سمت دشمن واقعی یا همان تهدید اصلی، حب و بغض گرایشی مخاطبان نیز به دشمن شکل می‌گیرد.
با توجه به مباحث ارائه شده و برای رسیدن به اجماع نسبی در خصوص فرهنگ دفاع و مبانی آموزش دفاعی، توجه شما را به این نکته اساسی جلب می‌کنم که انقلاب اسلامی در برهه‌ای از زمان و در میان پارادایم و هژمونی غالب مادی ظهور کرده است. دقت شود که لایه‌های دفاعی- امنیتی از منظر عقل باید برد نسبتاً وسیعی داشته باشد؛ مبنی بر اینکه نباید برد دفاعی کشور در حوزه ساختاری، انسانی و تجهیزاتی تا مرزها باشد که این یک خطای راهبردی بزرگ محسوب می‌شود. انسان عاقل لایه‌های دفاعی خود را دور از خانه و حرم خود شکل می‌دهد. اگر با دشمن و تهدید در دوردست وارد مقابله نشوید، باید نزدیک و نزدیک‌تر تا شهر و خانه خود باید عمل دفاع و حفظ بقا را انجام داد. هر چه برد و میدان عمل کشوری مثل ایران بیشتر باشد مطمئناً قدرت دفاعی او بیشتر و میزان ثبات و امنیت آن بالا خواهد بود. انقلاب اسلامی به مثابه یک ارگان و سیستم زنده در کلان‌سیستم حاکم باید حفظ حیات کند و این امر ممکن نخواهد بود الا در سایه دفاع همه‌جانبه؛ دفاعی که جغرافیا، زمان، فرآیند و شرایط، هیچ‌کدام نمی‌تواند مانع شکل‌گیری آن شود. دفاعی که ساحت و بعد کالبدی کشور و آحاد جامعه را در نظر می‌گیرد و آموزش نظامی و دفاعی مدارس، دانشگاه‌ها، حوزه‌های علمیه، بسیج، خدمت مقدس سربازی و آموزش‌های تخصصی نیروهای مسلح به عنوان ساختار اصلی دفاعی از آن جمله است. دفاعی دیگر که ساحت و بعد علمی و فکری کشور اسلامی را باید تقویت کند و در حوزه تولید علوم و شکستن مرزهای دانش و رسیدن به نقطه هژمونی علمی جهان با رویکرد اسلامی به عنوان قدرت نیمه‌سخت عمل کند و نقش پژوهشگاه‌ها، اندیشکده‌ها، دانشگاه‌ها، حوزه‌های علمیه در این بخش برجسته خواهد بود. دفاع اکبر که برای حفظ سلامت قلب آحاد جامعه اسلامی از تهدیدات اخلاقی و رذایل و روی آوردن به فضایل انجام می‌شود. دفاعی که دیگر نقش‌آفرینی آن توسط تک تک جامعه با دعوت به معروف و نهی از منکر امکانپذیر است. فرآیندی که در آن حب و بغض و انگشت اتهام به سمت تهدید و دشمن یا همان منکر واقعی است. آموزش دفاعی هم با تمام مؤلفه‌های آن باید در یک سیر منطقی توسط سامانه‌های آموزشی در سطوح و لایه‌های مختلف با اثربخشی بالا انجام شود تا در سیر تربیت و آموزش، افرادی آماده برای دفاع از کیان نظام مقدس جمهوری اسلامی ایران داشته باشیم.
*مدرس دانشگاه و کارشناس علوم انسانی