حسام آبنوس: جستن سوزن، در انبار کاه کار دشواری است. حالا شاید این مثال و قیاس برای موضوعی که در ادامه می‌خواهم درباره آن حرف بزنم صددرصد صادق نباشد اما در هر صورت اگر خودتان درباره مساله‌ای که در ادامه به آن خواهیم پرداخت جست‌وجو کنید، می‌بینید کار دشواری پیش رو دارید. دشوار از آن جهت که شاید سخن گفتن از یک رویداد کار راحتی باشد اما خب هر روایتی که از یک رویداد وجود دارد خیلی قابل اتکا نیست و برای همین است که حرف از جستن سوزن در انبار کاه‌ زده می‌شود.
کودتای ۲۸ مرداد که تا سال‌ها موضوعی پرمناقشه بود و روایت‌های مختلفی از آن مطرح بود، پس از آنکه آمریکا اسناد دخالتش در کودتای نظامی علیه دولت وقت را منتشر کرد تا حدودی بسیاری از روایت‌ها را خنثی کرد، روایت‌هایی که در خدمت آمریکا بود و پس از انتشار اسناد، آن روایت‌ها کارکرد خود را از دست دادند. از این رو برای یافتن کتاب‌هایی در ارتباط با کودتای ۲۸ مرداد که متناسب با روایت مستند باشد، باید در انبار کاه (که اینجا خیل کتبی است که در ارتباط با این واقعه منتشر شده) در پی سوزن گشت!  به همین بهانه چند اثر که در قالب‌های مختلف مکتوب اعم از داستان، پژوهش و... منتشر شده را با هم مرور می‌کنیم.
کودتا به روایت شاهد عینی
رمان «ملاقات در جنگل بلوط» اثر جواد افهمی شاید یکی از معدود آثار ادبی باشد که با محوریت کودتای ۲۸ مرداد منتشر شده است. موضوعی که ظرفیت‌های بسیاری برای تولید آثار دراماتیک در قالب‌های مختلف از قبیل نمایشنامه، فیلمنامه و داستان دارد اما وقتی به قفسه آثار تولیدشده نگاه می‌کنیم با حجم اندکی از آثار روبه‌رو می‌شویم. شاید یکی از دلایل اینکه آثاری مانند داستان در این زمینه تولید نشده روایت‌های متکثری باشد که درباره این موضوع وجود دارد که این می‌تواند توجیه قابل قبولی باشد. در این بین رمان «سال‌های ابری» یکی از آثاری است که پرداخت نسبتا مفصلی به موضوع کودتای ۲۸ مرداد دارد اما آن هم در جست‌وجوی ریشه‌ها نبوده بلکه این اثر روایتی از ۱۳۲۰ تا ۱۳۵۷ را بازگو می‌کند و روی یک رویداد تاریخی متمرکز نیست. اما رمان «ملاقات در جنگل بلوط» که جواد افهمی آن را نوشته و نشر سوره نیز منتشر کرده علاوه بر اینکه موضوع کودتا را دستمایه خلق اثری داستانی کرده، زاویه پرداخت جذابی را هم برای نوشتن انتخاب کرده و همین سبب شده اثری خواندنی و پرکشش را شاهد باشیم. آجودان محمدرضا پهلوی در این اثر قرار است برای خواننده از اتفاقات ۲۸ مرداد سخن بگوید. حتما برای خواننده جذاب می‌شود وقتی بداند یکی از شخصیت‌های نزدیک به شاه ایران قرار است از یک رویداد مهم در تاریخ سخن بگوید. شخصیتی که سال‌ها سکوت کرده و حرفی نزده و تنها به پرسش‌‌های دستگاه‌های امنیتی جواب داده و روایت او از این واقعه منتشر نشده، حالا با دانشجوی سمجی روبه‌رو می‌شود که برای پایان‌نامه‌اش سراغ او آمده و می‌خواهد از زبان یک شاهد عینی اتفاقات آن سال‌ها را بشنود تا بتواند پایان‌نامه‌ای مستند تدوین کند. شخصیتی که افهمی (نویسنده‌ای که آثار او از متمایزترین آثار ادبی سال‌های اخیر است) برای آجودان محمدرضا پهلوی ساخته و پرداخته می‌کند سروانی است که در اغلب جلسات محرمانه منتهی به کودتا حضور داشته و به عبارتی از افراد معتمد و مورد اطمینان دربار محسوب می‌شده است. شاید عنوان شود رمان «ملاقات در جنگل بلوط» اثری است که برای نوجوان نوشته شده اما باید گفت قلم این نویسنده مخاطب بزرگسال را نیز مسحور خود می‌کند. توصیف‌ها و فضاسازی‌ها به‌قدری جزئی و با دقت است که هر خواننده‌ای را به خود جذب می‌کند. شاید این اثر در میان آثاری که قرار است از یک واقعه مهم تاریخ معاصر سخن بگویند یکی از آثار کمیاب باشد که به قلم جواد افهمی به رشته تحریر در آمده است.
دست در دست تاریخ‌نگاران
عبدالله شهبازی یکی از چهره‌های تاریخ‌نگاری است که مخاطبان جدی تاریخ در بررسی روایت‌های تاریخی نگاهی هم به آثار یا روایت‌هایی که امضای این مورخ پای آن باشد، دارند. این تاریخ‌‌نگار در موضوع کودتای ۲۸ مرداد اثری با همین عنوان (کودتای بیست‌وهشت مرداد) که از چند گزارش مستند تشکیل شده، منتشر کرده که می‌تواند به عنوان یکی از آثار مرتبط در این حوزه مورد بررسی قرار گیرد. این کتاب که از مجموعه منشورات نشر «روایت فتح» است، اسناد و مدارک مستندی از اشخاصی که نقش‌های محوری و اصلی در کودتای آمریکایی ۲۸ مرداد داشته‌اند را به خواننده ارائه کرده است.
«شاپور ریپورتر» یکی از چهره‌هایی است که در ماجرای کودتا نقش کلیدی داشته و در این کتاب نیز بخشی از گزارش‌ها به این چهره می‌پردازند، حتی در داستانی که بالاتر به آن اشاره شد (ملاقات در جنگل بلوط) هم اشاراتی به این شخصیت شده است. علاوه بر این گزارش‌ها، خواننده این اثر گفت‌وگوهایی از عبدالله شهبازی در ارتباط با کودتای ۲۸ مرداد و اسناد تازه منتشر شده، می‌بیند که در آنها به بررسی اسناد و منابع کودتا و ماجراهای منتهی به نهضت ملی شدن صنعت نفت و ... می‌پردازد. همچنین اسنادی که در کتاب «کودتای بیست‌وهشت مرداد» منتشر شده بخشی از آنها برای نخستین مرتبه به خواننده ارائه شده که برای مثال یکی از طراحان کودتا (موسوم به دونالد ویلبر) مستندات مهم از این کودتا را جمع‌آوری و منتشر کرده بوده که در این کتاب منتشر شده است. البته این کتاب تنها اثر مستندی نیست که با محوریت کودتای ۲۸ مرداد منتشر شده بلکه در ویترین آثار انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی آثار قابل اعتنایی در هر دو زمینه تالیف و ترجمه دیده می‌شود که برای علاقه‌مندان به پژوهش‌های تاریخی می‌تواند جذاب و البته قابل استفاده باشد. بویژه پس از انتشار اسناد دست داشتن آمریکا در رقم زدن این کودتا شاید حجم آثار مستندی که بر اساس آن اسناد منتشر شده رشد چشمگیری داشته باشد و خوانندگانی که علاقه‌مند به مطالعه روایت‌های مستند تاریخی باشند بتوانند از این آثار استفاده کنند.
جزئیات کودتا از زبان طراحان آن
علاوه بر شاهدان عینی، دسته دیگری در روایت تاریخ نقش مهمی دارند آن هم کسانی هستند که در طرح توطئه یک رویداد تاریخی نقش داشته‌اند. حال این نقش ممکن است مساوی با حضور فعال و جدی در یک رویداد مانند کودتای ۲۸ مرداد نباشد بلکه دورادور و از طریق برنامه‌ریزی و طراحی نقشه برای موفقیت یک توطئه باشد. مطالعه جزئیات تکان‌دهنده واقعه‌ای به ابعاد کودتای ۲۸ مرداد برای هر‌خواننده‌ای می‌تواند جذاب باشد بویژه وقتی این جزئیات از زبان عاملان اصلی آن باشد. کتاب «سیا در ایران» یکی از آن آثاری است که از سوی مرکز اسناد انقلاب اسلامی منتشر شده و در آن خواننده گزارش اصلی سیا که از ۱۰ فصل و چند ضمیمه تشکیل شده را می‌خواند. این اثر از سوی دونالد ویلبر تالیف شده که ویراستار آن کریستوفر پتریک بوده و نعمت‌الله عاملی آن را ترجمه کرده است. جزئیاتی که در این کتاب از برابر دیدگان خواننده می‌گذرد برملا‌کننده جنایت‌های دستگاه‌های جاسوسی بریتانیا و ایالات متحده در به ثمر رساندن کودتای ۲۸ مرداد است. انگلستان و متعاقب آن آمریکا پس از ملی شدن صنعت نفت، حس کردند نفوذ آنها بر منابع و سیاست ایران کم شده، از این رو پس از تلاش‌های گسترده دیپلماتیک، براندازی دولت مستقر را تنها راه رسیدن به مقاصد نفتی خود دانستند و از این رو طرح توطئه کودتای ۲۸ مرداد را زمینه‌سازی کردند تا بتوانند بر نفوذ خود در ایران اضافه کنند. این کتاب اسنادی از این توطئه نظامی - سیاسی علیه حکومت ایران را به روایت دستگاه‌های جاسوسی و امنیتی 2 کشور آمریکا و انگلستان بازگو می‌کند.
عکس‌ها سخن می‌گویند!
خشک بودن و منعطف نبودن روایت‌های تاریخی یکی از اصلی‌ترین دلایلی است که خوانندگان برای نرفتن سراغ روایت‌های تاریخی عنوان می‌کنند. از این رو داستان شاید یکی از راه‌های جذاب برای بازگو کردن یک رویداد تاریخی باشد اما علاوه بر آن استفاده از ظرفیت‌هایی نظیر عکس و تصویر برای روایت یک واقعه تاریخی همواره از جذاب‌ترین شیوه‌های اثرگذار برای صحبت کردن از یک رویداد تاریخی است. حتی بالاتر از این بارها دیده‌ایم کتاب‌های مصور برای هر قشر و طیفی از مخاطبان جذاب بوده و خواننده را نسبت به آن آثار که به عبارتی آثار مصوری هستند جذب کرده است. کتاب «کودتای بیست‌وهشتم مرداد ۱۳۳۲ در آینه تصویر» یکی از آن آثاری است که می‌خواهد با خواننده از طریق زبان عکس گفت‌وگو کند و او را در جریان اتفاقاتی که در تاریخ معاصر کشور روی داده، قرار دهد. این کتاب که با استفاده از تصاویر به‌جا مانده از این کودتای آمریکایی تالیف و تنظیم شده گوشه‌هایی از این اتفاق را برای مخاطب امروزی بازگو می‌کند. نکته جالب در کتاب این است که مولف تنها به کنار هم قرار دادن برخی تصاویر از حوادث مرتبط با ماجرای کودتا بسنده نکرده بلکه در بخش‌هایی با آوردن تصویر برخی چهره‌ها و اشخاص مرتبط با این رویداد تاریخ معاصر، دست به گویاتر شدن آن برهه از زمان به واسطه تصاویر ‌زده است. این کتاب را هم انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی منتشر کرده است.