حسن حنیف: رفتارشناسی کشورهای شرقی در حوزه برخورد با مواد مخدر می‌تواند به عنوان نمونه‌ای مناسب برای مطالعه در مواجهه با این تجارت شوم مورد توجه باشد. کشورهایی نظیر روسیه که مانند ایران در مسیرهای مورد توجه قاچاقچیان قرار دارند، در شرایطی مشابه با ایران به لحاظ جغرافیایی با این پدیده مبارزه کرده‌اند و به این لحاظ با مسائل و شرایط مشابهی روبه‌رو بوده‌اند که می‌توانند مورد مطالعه ایران باشند.
روسیه
گزارش INCB (2014) نشان داد تمرکز صرف بر مقابله با عرضه و ایجاد موانعی در مسیرهای قاچاق از افغانستان، به افزایش تقاضا برای مواد شیمیایی تولید داخل روسیه منجر شد. کشف مواد نوظهور در سال 2013، 50 درصد بیشتر از کشفیات سال 2012 بود و به 1967 کیلوگرم رسید. به گزارش مقام‌های روسیه، مصرف آمفتامین، متامفتامین و اکستازی نیز در سال 2013 رشد قابل توجهی داشته است. با ادامه این روند، حتی ممکن است مواد خطرناک‌تر و ارزان‌تر نیز جایگزین هروئین شود. به هر حال، در حال حاضر روسیه هنوز هم یکی از مقصدهای اصلی مخدرهای تولید شده در افغانستان است. آژانس مرکزی آمار روسیه تعداد مصرف‌کنندگان مواد مخدر در این کشور را 5/8 میلیون نفر تخمین می‌زند (جمعیت روسیه حدود 144 میلیون نفر است. به این ترتیب، نرخ شیوع مصرف نزدیک به 6 درصد تخمین‌ زده می‌شود). بنا بر گزارش UONCD نیز روسیه بیشترین تعداد معتادان جهان را دارد و سالانه بین 80-75 تن هروئین در این کشور مصرف می‌شود. یک سوم معتادان تزریقی روسیه به ویروس ایدز و 90 درصد آنها به هپاتیت C مبتلا هستند. نرخ ابتلا به ایدز در روسیه 29/2 درصد و حدود 5/8 برابر متوسط جهانی (27/0 درصد) است. جالب است که وضعیت اوکراین و بلاروس که عضو اتحاد جماهیر شوروی سابق بودند اما پس از فروپاشی تا حدی به درمان و کاهش آسیب توجه کردند، بسیار بهتر از روسیه است. نرخ ابتلا به این بیماری‌های خطرناک در این کشورها به طور تقریبی نصف نرخ ابتلا در روسیه تخمین ‌زده می‌شود.حجم کشفیات روسیه، رقم بسیار ناچیزی از کل مواد مخدر وارد شده به این کشور است. به گزارش اداره مرکزی کنترل مواد مخدر روسیه در سال 2014 تنها 5/2 تن از مشتقات خشخاش (شامل 7/1 تن هروئین) تولید شده در افغانستان کشف شده است. همین گزارش نشان می‌دهد مرگ نوجوانان بر اثر اعتیاد از سال 2000 تاکنون 30 درصد افزایش یافته است. نرخ شیوع مصرف در نوجوانان نیز 5/6 درصد بیشتر شده است. معرفی کوکائین به بازار روسیه، یکی دیگر از تحولات مهم پس از سال 2000 محسوب می‌شود. با رشد سرسام‌آور ابتلا به ایدز و هپاتیت در بین مصرف‌کنندگان هروئین و نیز با رشد اقتصادی و شکل‌گیری یک طبقه مرفه جدید در روسیه، جوانان ثروتمند به مصرف کوکائین گرایش پیدا کردند. از طرف دیگر، با تبدیل شدن چین به یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان و صادرکنندگان پیش‌ساز‌های صنعتی، طی یک دهه گذشته بازار بسیار بزرگی برای مخدرهای ترکیبی و شیمیایی در روسیه شکل گرفته است. مصرف این مواد، هر سال چندین هزار نفر را به کام مرگ می‌کشد. عجیب است که به‌رغم شکست واضح رویکرد روسیه به مواد مخدر، این کشور کماکان بر ادامه رویه‌های نادرست قبلی پافشاری می‌کند. در سال 2006 تغییراتی جزئی در قوانین جزایی مواد مخدر اعمال شد و قانونگذاران روس بر اهمیت تعقیب قانونی قاچاقچیان، به جای مصرف‌کنندگان اشاره کردند اما در عمل تغییر چندانی در سیاست‌های این کشور ایجاد نشد. البته سیاست‌های دولت روسیه وجوه مثبتی هم دارد. برای مثال، یکی از اقدام‌های مثبت دولت روسیه، حکم جدید ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور این کشور، درباره ممنوعیت موقت مواد روانگردان جدید، به تشخیص اداره مرکزی کنترل مواد مخدر است. بر اساس این حکم، این اداره می‌تواند بدون طی رویه‌های قانونی متداول (که بین 12 تا 18 ماه طول می‌کشند) مخدرهای جدید را به طور موقت ممنوع اعلام کند تا پس از طی رویه‌های قانونی درباره آنها تصمیم‌گیری شود. این تصمیم مثبت، نتیجه چندین مورد مسمومیت منجر به فوت بر اثر مصرف مواد ترکیبی جدید در مناطق مختلف روسیه بود. یک فعالیت مثبت دیگر، تأسیس 40 مرکز بازپروری ایمان‌محور زیر نظر کلیسای ارتدکس روسیه است.
چین
دولت چین تنها در یک دهه گذشته به طور نسبتا جدی به آموزش، پیشگیری و درمان پرداخته است. چینی‌ها تا مدت‌ها فکر می‌کردند می‌توان با تکرار تجربه دهه1950 در«جنگ ملت با مواد مخدر» جلوی تشدید معضل اعتیاد را گرفت اما در نیمه دوم دهه 1990 بتدریج ثابت شد که تغییر شرایط، تکرار آن تجربه را ناممکن کرده است. از آن زمان به بعد، دولت بتدریج برنامه‌هایی را برای آموزش سراسری و افزایش آگاهی درباره اعتیاد اجرا کرده است. با بازبینی «قانون کنترل مواد مخدر» نیز از سال 2008 به بعد، چند فصل جدید و بسیار مهم به این قانون اضافه شد؛ آموزش، همکاری بین‌المللی، درمان و بازپروری. یکی از بخش‌های مهم برنامه‌های آموزشی جدید در چین، آموزش دانش‌آموزان ابتدایی و دبیرستانی است. بر اساس آخرین راهبرد کمیسیون ملی کنترل مواد مخدر چین، قرار است این کشور در آینده بیشتر بر پیشگیری، آموزش، امحای مزارع غیر قانونی، بازپروری و نظارت قانونی (برای مقابله با استفاده‌های غیرقانونی از پیش‌سازهای صنعتی) متمرکز شود ولی هنوز هم اداره کنترل مواد مخدر در وزارت امنیت عمومی مرجع اصلی مبارزه با مواد مخدر است. این نشان می‌دهد هنوز هم وزن مبارزه قهری در چین سنگین‌تر از دیگر رویکردها به مسأله مخدرهاست.