وحید اصغری ینگجه*: در گذشته نه‌چندان دور کوچه‌ها پر از بچه‌هایی بود که سرگرم انواع بازی‌های بومی- محلی از جمله هفت سنگ، دستمال پشتی، استپ هوایی، الک دولک، بالا بلندی، وسطی و ... بودند. ذوق و شوق کودکان و نوجوانان حتی در پاره‌ای از مواقع جوانان و بزرگسالان را برای انجام این بازی‌ها جذب می‌کرد. بچه‌ها آنقدر ذوق برای انجام اینگونه بازی‌ها داشتند که یک لحظه هم وقت را هدر نمی‌دادند و همراه با بزرگسالان ساعت‌ها در هفته به این بازی‌ها می‌پرداختند که به خاطر وجود فعالیت در اینگونه بازی‌ها، برای کودکان سلامتی روحی، روانی و جسمی در پی داشته و موجب توانمند شدن کودکان گذشته می‌شد و به عنوان یک فعالیت تفریحی و ورزشی نقش بسزایی در سلامت جسمی و فکری مردم و خانواده‌ها ایفا می‌کرد.
آن روزها خبری از تبلت و گوشی هوشمند و اینترنت نبود و کودکان چه دنیای زیبایی را از بازی کردن داشتند اما در حال حاضر زندگی مدرن و توسعه روزافزون بازی‌های رایانه‌ای و دیگر آلات دست بشر، سایه‌ای سنگین بر سر بازی‌های بومی افکنده و بازی‌های محلی که چندی پیش در کوچه‌ها و محله‌ها توسط جوانان و نوجوانان بساط می‌شد و از کهن‌‌ترین نمادهای فرهنگی و ملی مردم مناطق مختلف به شمار می‌رود، یکی پس از دیگری به فراموشی سپرده می‌شوند. چنانکه با نگاهی به کوچه‌ها و محلات، متوجه می‌شویم که از بازی‌های بومی و محلی و دارای فعالیت فیزیکی خبری نیست. دیگر نام هر یک از این بازی‌ها در گذر زمان برای کودکان امروزی غریبه شده است و با گسترش آپارتمان‌نشینی و رشد تکنولوژی، این بازی‌ها به فراموشی سپرده شده‌اند. حالا کودکان امروزی اهل رفاقت با همسایه‌ها و هم‌محله‌ای‌های‌شان نیستند. ممکن است با هم رفت و آمد داشته باشند اما رفاقت‌شان آنقدر عمیق نمی‌شود که هر روز به صورت خودجوش سر یک ساعت و دقیقه مشخص از خانه بیرون بیایند و چند دست «گل‌کوچک» نفسگیر بازی کنند. کودکان امروزی به جای بازی و فعالیت‌های پرتحرک قدیمی به همراه دوستان خود، از دوران هنوز لب به سخن باز نکرده، تبلت در دست گرفته و بازی‌های هیجانی و جدید را با خیره شدن به قاب شیشه‌ای انجام می‌دهند به طوری که تحرک و جنبش کودکان و نوجوانان تبدیل شده است به نشستن پشت میز کامپیوتر یا گرفتن تبلت و گوشی‌های هوشمند در دست و سرگرم شدن با آنها که این نوع بازی‌ها به علت عدم فعالیت جسمانی موجب صدمات به بدن کودکان و در خطر قرار دادن سلامتی روانی و جسمانی این قشر شده و انزوای کودکان را در پی دارد.
بچه‌هایی که بیش از حد با رایانه و تبلت بازی می‌کنند، کمتر حرف می‌زنند و دایره واژگانی‌شان روز‌به‌روز کمتر می‌شود. این بچه‌ها در ایجاد ارتباط با دیگران به مشکل برمی‌خورند، کم‌تحرکی، مشکلات عضلانی و اسکلتی، خشکی چشم، احساس درد در ناحیه مچ و کمر، بروز بیماری‌های گوارشی، مشکلات کلیوی بر اثر محبوس نگاه داشتن مثانه و تخلیه دیر به دیر آن، خوردن غذای ناکافی یا بد غذا خوردن برای انجام ادامه بازی، گوشه‌گیری و انزوا، کاهش تحرک و ورزش و به وجود آمدن تنبلی و چاقی مفرط، رشد فزاینده حس فردگرایی و فرار از جمع و مخفی‌کاری در فرزندان و استفاده نامناسب از اینترنت و ورود به سایت‌های نامناسب و مخرب از اثرات منفی جسمی بازی‌های رایانه‌ای محسوب می‌شود. البته در این بین، اثرات منفی روانی بازی‌های رایانه‌ای را نیز نباید از یاد برد. در حقیقت استمرار انجام بازی و نبود اراده برای ترک بازی‌های رایانه‌ای و اعتیاد به انجام اینگونه بازی‌ها، مخرب‌ترین اثر روانی این فرآیند است که رهایی از آن نیاز به زمان زیاد و برنامه‌ریزی اساسی دارد، در حالی که آشنایی کودکان با بازی‌های محلی و بومی در عصر اینترنت و بازی‌های رایانه‌های موجب خواهد شد آنها در بزرگسالی کمتر از مشکلات و سختی‌های روحی زاییده زندگی شهری زجر کشیده و با کوچک‌ترین ناراحتی دچار عصیان نشده و خشمگین نشوند.
بازی‌های سنتی منجر به تقویت روحی و جسمی بچه‌ها می‌شوند. نیاکان ما بازی‌های بومی برای ما به یادگار گذاشته‌اند که هر کدام سرشار از نکات آموزشی است و هر کدام از این بازی‌ها دارای فلسفه وجودی بوده و در نوع خود درسهای مربوط به کار گروهی، تلاش و مشارکت را آموزش می‌دهد. مثلا در بازی «هفت سنگ» یاد می‌گیریم چطور یک بنای ویران شده را با کمک یکدیگر از نو بسازیم. در حقیقت بازی با همسالان، زبان مشترک همه بچه‌ها با فرهنگ‌ها و قومیت‌های گوناگون است که آن را می‌توان الفبای یادگیری بسیاری از مهارت‌های اجتماعی و مدل مینیاتوری تعاملات بشری، در سنین کودکی قلمداد کرد. بازی‌های بومی- محلی در تقویت اعتماد به نفس، افزایش خلاقیت، افزایش توان ذهنی و فیزیکی، تقویت قوای حسی و جسمی، تخلیه انرژی، تقویت مهارت‌های کلامی و ذهنی، ایجاد حس نوع‌دوستی و تعامل با دیگران، یادگیری کارهای گروهی و تبادل ایده و افکار و همچنین فراگیری مسائل روانی و ذهنی چون نظم، بی‌نظمی، تلاش، کوشش، پیروزی و شکست ... نقشی انکارناپذیر و بی‌بدیل دارد. ورزش‌ها و بازی‌های بومی- محلی چون به صورت گروهی برگزار می‌شوند، روحیه کار و تلاش جمعی را هم بالا می‌برند. در حالی که در بازی‌های کامپیوتری رفتارهای اجتماعی آموزش داده نمی‌شود.
جالب اینکه با وجود کارکرد‌های بی‌شمار و موثر این مهارت اجتماعی، «بازی» فاقد هرگونه پیچیدگی و دشواری در نحوه اجراست و به هیچ عنوان متاثر از قوانین، توقعات و انتظارات جامعه نیست. واقعیت این است که اثرات مثبت و بی‌شمار بازی‌های بومی و حرکتی در پرورش روح و جسم بشر، ایجاد روح نشاط و شادابی در انسان، امکان آموزش برخی مفاهیم علمی از طریق بازی، درمانگری برخی اختلالات از طریق بازی درمانی و ... بویژه انتقال و حفظ آن به عنوان یک فرهنگ ملی و از طرف دیگر جایگزینی بازی‌های مجازی به جای این بازی‌های در دنیای کنونی که بی‌تحرکی و کاهش نشاط را در جامعه بسط داده و به عنوان تهدیدی برای این بازی‌ها محسوب می‌شود، اهمیت شناسایی، مطالعه و احیای بازی‌های محلی را دوچندان کرده است. در این راستا نباید فراموش کرد که بازی‌های بومی و محلی هر منطقه در دنیا ریشه در آیین، فرهنگ و نگرش جامعه‌شناسی و مردم‌شناختی مردمان آن سرزمین دارد. به عقیده بسیاری از روانشناسان، جامعه‌شناسان و هنرمندان بخشی از اندوخته‌های فرهنگی و اجتماعی هر منطقه از بازی‌های آن منطقه ریشه می‌گیرد، لذا احیای بازی‌های سنتی و بومی علاوه بر انتقال داشته‌های فرهنگی در پویایی و نشاط نسل نو حائز اهمیت است.
با این حال، متاسفانه این روزها به خاطر غفلت و بی‌توجهی متولیان این عرصه، مسؤولان و مردم، این گنجینه مهم فرهنگی و هویتی در اکثر مناطق کشورمان جای خود را به دنیای مجازی و بازی‌های یارانه‌ای مدرن داده است. با فرهنگ‌سازی و تلاش و همتی خستگی‌ناپذیر می‌توان هم کودکان و نوجوانان را از مقابل تلویزیون و موبایل لحظاتی دور کرد و از این طریق پاسدار میراث و فرهنگ گذشتگان خود بوده و این سنت‌های ارزشمند و برجای مانده از نسل‌های پیشین را به نسل‌های بعدی منتقل کرد.
احیا و انجام بازی‌های بومی- محلی به عنوان ضرورتی اجتناب‌ناپذیر در جامعه به شمار می‌آید. در این میان توجه به بازی‌های بومی- محلی که آثار مثبت آن برای والدین امروز جامعه ثابت شده، ضرورت دارد و خانواده‌ها می‌توانند با آموزش این بازی‌ها جدا از جلوگیری از فراموش شدن اینگونه بازی‌ها، در سلامتی کودکان خود نقش مهمی ایفا کنند. باید ما ساعاتی را به فعالیت‌های جسمانی کودکان در منزل اختصاص دهیم. تا زمانی که ارزش ورزش و بازی برای والدین روشن نشود، وقت مفید برای آن صرف نمی‌کنند. خانواده‌ها باید با افزایش آگاهی خود و مدیریت استفاده از تکنولوژی برای کودکان آنها را به سمت بازی‌های گروهی و محلی و ورزش‌های سالنی سوق دهند تا سلامتی کودکان خود را حفظ کنند. بازی حتی به تقویت روابط والدین با فرزندان کمک و در درازمدت از ناهنجاری‌ها جلوگیری می‌کند. اگر به فرزندان‌مان بیاموزیم که از رایانه نیز مانند تلویزیون یا دیگر وسایل زندگی باید در حد متعادل استفاده کرد و استفاده بیش از حد از آن می‌تواند ضررهای جسمی و روحی به دنبال داشته باشد در آن صورت فرزندان با آگاهی و درایت بیشتری از این وسایل ارتباطی استفاده خواهند کرد.
نباید فراموش کرد هدف اصلی از خرید کامپیوتر و ارتباط با شبکه اینترنت در خانواده‌ها، دسترسی به اطلاعات، آموزش و استفاده از فضای مجازی و مناسب است اما اگر این اهداف در مسیر درستی قرار نگیرد و به انحراف کشیده شود نه‌تنها اهداف آموزشی تامین نخواهد شد، بلکه در کنار آن ده‌ها مشکل فرهنگی و اجتماعی نیز ایجاد خواهد شد. والدین باید بدانند سلامتی فقط این نیست که بچه تب ندارد. باید به ساختار عضلانی و اسکلتی فرزندشان هم توجه داشته باشند و از لحاظ عاطفی و اجتماعی هم به مشکلاتی که دارد توجه کنند.
نقش رسانه ملی را نیز نباید در این مقوله نادیده گرفت. گنجاندن بازی‌های بومی و محلی در مسابقات تلویزیونی و برخی فیلم‌ها و سریال‌ها نیز می‌تواند در احیای این بازی‌ها موثر باشد. صدا و سیما می‌تواند با تولید برنامه‌های متنوع و جذاب بویژه در برنامه‌های کودک، بازی و ورزش‌های بومی- محلی را به کودکان آموزش دهد تا گام مهمی برای احیا، ترویج و توسعه این بازی‌ها برداشته شود. صدا و سیما می‌تواند با برنامه‌سازی بویژه در برنامه‌های کودک، از کودکان و نوجوانان برای انجام بازی‌ها و ورزش‌های بومی- محلی استفاده کند و گامی اساسی در آموزش، احیا و ترویج و توسعه این بازی‌ها بردارد.
از راهکارهای مهم دیگر برای جلوگیری از فراموشی بازی‌های بومی- محلی این است که این فعالیت‌ها در برنامه فوق برنامه مدارس گنجانده شود. مدرسه در گذشته خاستگاه بسیاری از بازی‌های بومی- سنتی بود و دانش‌آموزان اعم از دختر و پسر در زنگ‌های تفریح و اوقات بیکاری به انجام این بازی‌ها مبادرت می‌ورزیدند. هر چند در حال حاضر انجام این بازی‌های در مدارس با اقبال عمومی چندانی همراه نیست ولی می‌توان از مدرسه به عنوان یکی از نهادهای موثر در احیای بازی‌های سنتی و بومی یاد کرد. باید برای آموزش بازی‌های محلی در زنگ‌های ورزش مدارس برنامه‌ریزی شود، چون اولا کودکان و نوجوانان بیشتر وقت خود را با همسالان‌شان در مدارس می‌گذرانند و دوم اینکه تمام آموزش‌ها در دوران کودکی اثرگذارتر و سودمندتر است. لذا برگزاری جشنواره بازی‌های محلی در مدارس، گنجاندن و معرفی این بازی‌ها و وسایل مورد نیاز آن از طریق بروشور‌های آموزشی، مجلات رشد یا حتی کتب درسی و برگزاری مسابقات درون‌مدرسه‌ای و بین‌مدرسه‌ای می‌تواند در معرفی و بازنشر اینگونه بازی‌ها به نسل جدید موثر باشد. نتیجه آنکه بازی‌های بومی- محلی دنیایی از باورهای فرهنگی یک قوم، قبیله یا محل را از نسل‌های پیشین در دل خود به امانت دارد و احیای این بازی‌ها علاوه بر سرگرمی سالم و بدون هزینه، احیای رفتارهای دسته جمعی و تمرین زندگی جمعی است. می‌توان از این بازی‌ها، فرهنگ‌ها و رسومات به بهترین شکل ممکن برای تزریق نشاط و فعالیت در بدنه جامعه خشک و ماشینی امروز استفاده کرد که البته نیازمند ساز و کاری مناسب همراه با مدیریت درست است.
* کارشناس ارشد جامعه‌شناسی