وارش گیلانی: کتاب «شعر آیینی و تاثیر انقلاب اسلامی بر آن»، از زهرا محدثی‌خراسانی در 351 صفحه توسط انتشارات مجتمع فرهنگی عاشورا منتشر شده است.
زهرا محدثی‌خراسانی از پژوهشگران شناخته‌شده در حوزه شعر انقلاب و دفاع‌مقدس و نیز شعر آیینی بوده و همچنین از جمله شاعرانی است که بیشتر اشعارش را در همین 3-2 حوزه، یعنی شعر انقلاب و دفاع‌مقدس و شعر آیینی می‌سراید.
اما کتاب «شعر آیینی و تاثیر انقلاب اسلامی بر آن» از جمله کتاب‌هایی است که برای کسانی که به هر دلیلی با حوزه شعر آیینی و شعر انقلاب و دفاع‌مقدس سر و کار دارند، بسیار مفید است. یعنی تعاریفی که از موضوعات ارائه می‌دهد و دلایل و مصادیقی که می‌آورد، گویای این است که نویسنده کتاب نه‌تنها از هوشمندی بالایی در دریافت موضوعی که به آن پرداخته برخوردار است، بلکه مطالعات وسیعی درباره موضوع دارد؛ منتها یک اشکال کوچک این کتاب این است که مثال‌ها کامل و کافی نیست و نویسنده می‌توانست از شاعران دیگر و نیز اشعار بیشتر و بهتر، خاصه باکیفیت‌تر استفاده کند. اگرچه 80 درصد اشعار انتخابی از بهترین اشعار است اما مصادیق و نمونه‌شعرهای مناسب‌تر و بهتری هم می‌شد انتخاب کرد تا در ارتقای بیشتر و بهتر کتاب موثرتر باشد؛ اگرنه همین شعرها به‌عنوان نمونه‌ها و مصداق‌های مناسب، اشکالی بر آنها وارد نیست اما حرف این است که بهتر از این هم می‌شد.
از فهرست کتاب نیز بخوبی می‌توان به خواندنی بودن کتاب پی برد. «سخن ناشر» در تعریف شعر آیینی، سخن خوشی است که زیرمجموعه شعر آیینی را به شیوه خود بیان کرده است. «درآمد» را دکتر محمدرضا سنگری نوشته و به وزنه و سنگینی کتاب افزوده است. سنگری «ادبیات آیینی را تکیه‌گاه زیباسازی روح انسان و بازدارنده از تلاطم‌ها، تزلزل‌ها و گم‌شدن‌ها می‌داند». «مقدمه» را علی معلم دامغانی نوشته و وزنه‌ای دیگر بر سنگینی و وقار کتاب افزوده است. «پیشگفتار» را هم که خود نویسنده نوشته و سعی دارد تعریف جامعی از شعر آیینی به دست دهد. از این رو، از نخستین آیینی‌سرایان شعر فارسی می‌گوید؛ از فردوسی، کسایی تا محتشم و سیف فرغانی، تا می‌رسد به شعر و شاعران انقلاب اسلامی و... . بخش «اشاره» که در تعریف شعر آیینی می‌کوشد، ابتدا ابعاد و ویژگی‌های شعر آیینی را بیان می‌کند، سپس به سیر تاریخی و ویژگی نخستین‌اشعار آیینی فارسی می‌پردازد.
عنوان فصل اول کتاب «شعر آیینی عرب الگوی شاعران آیینی‌سرای فارسی» نام دارد که ابتدا از «جایگاه شعر نزد اعراب» سخن می‌گوید و می‌رسد به «مقتل‌نویسی» و مقتل‌های مشهور را یکی یکی نام می‌برد و شرحی مختصر بر هر کدام می‌نویسد و «مقتل ابومخنف» را نخستین مقتلی می‌داند که برای حضرت سیدالشهدا(ع) نوشته شده و دیگر مقاتل مشهور از آن بهره برده‌اند. عنوان بخش دوم از فصل اول، «آغاز مرثیه‌های عاشورایی عرب» نام دارد که نخستین شاعرانش اهل‌بیت امام حسین(ع) هستند و نخستین شخص خود امام بوده که خطاب به دختر فاضله و ادیب خود حضرت سکینه(س) شعری سروده‌اند. مقتل خوارزمی، عقبه بن عمروالسهمی، شاعر سده اول هجری را نخستین شاعر عاشورایی عرب پس از واقعه می‌داند.
بخش سوم از فصل اول به موضوع «سیره‌سرایی» و «منقبت‌سرایی» اختصاص دارد و موضوع فصل دوم «سابقه شعر آیینی فارسی» است که نویسنده آن را رها از اسلام و قرآن نمی‌داند. نویسنده در بخش اول این فصل، اشعار آیینی از آغاز تا حمله مغول را بررسی می‌کند و در میان شاعران آن دوره، فردوسی را چون عنصری و دیگران، آموخته با خلق و خوی درباریان نمی‌داند و شعرش را سرشار از معنویت و خردگرایی و دین‌ورزی می‌داند و نخستین سراینده شعر عاشورایی را کسایی‌مروزی می‌داند با آن شعر مشهورش که گفت: «بیزارم از پیاله، وز ارغوان و لاله...». بعد از وی، کتاب به معرفی دیگر شاعران آیینی‌سرا می‌پردازد با نمونه اشعاری از ایشان؛ از ناصرخسرو گرفته تا سنایی و خاقانی و نظامی که از آیینی‌سرایان مشهور در شعر فارسی‌اند.
بخش دوم این فصل هم به شعر آیینی از حمله مغول تا ظهور صفویه می‌پردازد و از شاعران این دوران و شعرشان می‌گوید و مثال می‌آورد؛ از مولانا که به معنای کلی، سرآمد آیینی‌سرایان است، تا سعدی دین‌پرور و سیف‌فرغانی اهل تسنن که یکی از زیباترین اشعار عاشورایی از آن او است:
«ای قوم در این عزا بگریید
بر کشته کربلا بگریید...»
بعد از اشعار آیینی خواجوی‌کرمانی و ابن‌یمین می‌گوید و سلمان ساوجی و حافظ بزرگ‌مرتبه که دینداری‌اش او را وادار به ستیز با دینداران ریایی و دروغین می‌کند.
نویسنده در بخش سوم از فصل دوم به «پیشینه مرثیه‌سرایی در شعر فارسی و تاثیر آن بر شعر آیینی» می‌پردازد و سپس مرثیه‌سرایی در ایران پیش از اسلام و پس از اسلام را مطرح می‌کند تا می‌رسد به بخش چهارم که شعر آیینی در دوره تیموری است که شاعران برجسته‌ای ندارد اما کتاب «روضه‌الشهدا»ی واعظ کاشفی‌سبزواری در این دوره نوشته شده که به نثر است و از بهترین آثار در حوزه مرثیه و منقبت اهل‌بیت.
بخش 5 به شعر آیینی دوران صفوی و قاجار اختصاص دارد که از پربارترین دوران مرثیه‌سرایی و شعر آیینی است با بزرگانی چون محتشم‌کاشانی و عمان‌سامانی؛ اگرچه وحشی و قاآنی و خاصه بیدل‌دهلوی را نمی‌توان یکسره از شاعران آیینی دانست، هرچند اشعارشان سرشار از مفاهیم اخلاقی و معنوی است.
بخش 6 فصل دوم را نویسنده کتاب به «شعر آیینی مشروطه تا پیروزی انقلاب اسلامی» اختصاص داده و از اقبال لاهوری گفته که به واقع از شاعران آیینی روشنگر معاصر است و شعرش تنها سوگ نیست، بلکه حماسه‌ای است که در آن مقام امام حسین(ع) در صدر قرار دارد. شاعر دیگر شهریار است که در اشعار آیینی قلب و احساس آن است، خاصه با شعر «علی ای همای رحمت» خود که بهترین شعر علوی است. نویسنده در این بخش از 2 شاعر نوگرا نام می‌برد که شعر آیینی را به عرصه شعر سپید و جامعه روشنفکری آن زمان کشانده‌اند؛ شاعرانی که اینک از پیشکسوتان شعر آیینی در حوزه شعر نو محسوب می‌شوند؛ علی موسوی‌گرمارودی و طاهره صفارزاده. نویسنده نه‌تنها شاعران آیینی را، بلکه حتی شعر سپهری را بی‌بهره از محتوای قرآنی نمی‌داند و با مثال‌هایی بر سخن خود صحه می‌نهد.
نویسند، فصل سوم کتاب را به انقلاب اسلامی و شعر آیینی اختصاص داده و تاثیر انقلاب اسلامی را بر متنوع شدن و ارتقای شعر آیینی بسیار موثر می‌داند. او پیوند موضوعات حماسی و مسائل دینی با رویکردی حماسی- عرفانی را از تاثیرات انقلاب بر شعر آیینی می‌داند و معتقد است انقلاب علاوه بر بدایع معنوی، از ویژگی‌های صوری نیز بهره‌مند شده است.
نویسنده پس از شعر انقلاب، از شعر دفاع‌مقدس و شاعران شاخصی که پس از انقلاب و به برکت انقلاب به ظهور رسیدند می‌گوید؛ از قیصر امین‌پور، سیدحسن حسینی، احمد عزیزی، علی معلم و دیگر شاعران و در تفسیر و تبیین شعرشان می‌کوشد و تفاوت آنها را با اشعار پیش از انقلاب با مصداق و مثال نشان می‌دهد.
فصل چهارم نیز به انواع شعر آیینی اختصاص دارد و تفسیر و تبیین اشعار آیینی که شاعرانش آن را برای 14 معصوم(ع) و بزرگان دین و مذهب سروده‌اند و شعر آیینی را جدا از این کلیت، دارای شاخصه‌های دیگری می‌داند با این زیرمجموعه: شعر نبوی، شعر علوی، شعر فاطمی، شعر عاشورایی، شعر رضوی و شعر مهدوی. نویسنده کتاب علاوه بر اینکه در تبیین و شرح این زیرمجموعه خاص می‌کوشد، مراثی و اشعار این حوزه را آسیب‌شناسی هم می‌کند که باید کتاب را بخوانید تا از متن و محتوای آن آگاه شوید. کتابی است بسیار خواندنی.