کد خبر: 213239تاریخ: 1398/9/9 00:00
سینمای مستند چگونه محملی برای معرفی چهره‌های جدید به سینمای داستانی می‌شود
دنیای واقعی سینمای داستانی
احسان سالمی: سینمای مستند یکی از قدرنادیده‌ترین عرصه‌های هنری در کشور ما است؛ عرصه‌ای که معمولا آثار متنوع و قابل توجهی در آن تولید می‌شود ولی به واسطه اینکه ظرفیت‌های تبلیغاتی سینمای داستانی را ندارد، کمتر مورد توجه رسانه‌های رسمی و فضای مجازی قرار می‌گیرد. این در حالی است که تاریخ سینمای ایران پر است از نام‌هایی که از سینمای مستند کار حرفه‌ای خود را آغاز کرده‌اند و حالا در سینمای داستانی ایران نام‌هایی پرآوازه به شمار می‌آیند. اما آنچه بهانه ما برای نوشتن این گزارش و پرداختن به مسأله حضور مستندسازان در عرصه سینمای داستانی شد، اتفاق ویژه جشنواره امسال در عرصه فیلم اولی‌هاست؛ مستندسازانی که قرار است بعد از تجربه ساخت چندین مستند، برای نخستین‌بار تجربه کار با بازیگران حرفه‌ای و ساخت یک اثر داستانی را هم تجربه کنند.
***
نام‌های بزرگی که احتمالا نشنیده‌اید!
بعضی از فیلمسازان سینمای داستانی در ایران آنقدر به واسطه فیلم‌های سینمایی که ساختند در میان مخاطبان شناخته می‌شوند که اساسا شاید هیچ‌کس نداند این فیلمسازان نامدار نیز زمانی شانس خود را با سینمای مستند تجربه کردند. ناصر تقوایی و کیانوش عیاری از نسل فیلمسازانی هستند که در سال‌های پیش از پیروزی انقلاب اسلامی نیز فعالیت می‌کردند و اتفاقا سابقه بسیاری در زمینه ساخت فیلم‌های مستند داشته‌اند. تقوایی که بسیاری او را با آثاری چون «ناخدا خورشید» و «صادق کُرده» به خاطر می‌آورند، در فیلم‌های مستند خود عموما بر مفاهیم جامعه‌شناسانه متمرکز می‌شد. او البته در فیلم‌های مستندی که می‌ساخت بیشتر بر جنبه گزارش‌گونه و همچنین نمایش واقعیت تاکید داشت. احتمالا کمتر کسی از مخاطبان سینمای ایران است که نام مستندهای معروف و مهم تقوایی از جمله «باد جن»، «اربعین» و «مشهد قالی» را شنیده باشد. کیانوش عیاری هم از جمله چهره‌هایی است که احتمالا شما خوانندگان این مطلب به واسطه حواشی اخیر، او را بیشتر با فیلم «خانه پدری» به خاطر بیاورید یا در بهترین حالت او را با سریال ماندگار «روزگار قریب» در خاطر داشته باشید اما عیاری هم از جمله کسانی است که یکی از اولین مستندهای ساخته شده در سینمای پس از انقلاب کار او است. مستند «تازه نفس‌ها» از او، اثر کمتر دیده شده‌ای است که در تابستان سال 58 در حال و هوای پس از انقلاب ساخته است. این مستند با دیدگاهی واقع‌گرایانه، وضعیت روزهای پس از انقلاب و شور و اشتیاق مردم انقلابی را نمایش می‌دهد و نشان از وجود یک روحیه قوی و پویای جمعی میان مردم آن روزگار دارد.
***
مستندسازانی که سینمایی‌ساز شدند
اگر بخواهیم فهرست فیلمسازانی که سابقه کار در دنیای مستند را در کنار سوابق کاری خود در عرصه فیلم‌های داستانی دارند، پشت سر هم ردیف کنیم، قطعا باید از مجید مجیدی یاد کنیم. مجیدی حضور در سینما را با ساخت مستندهای کوتاه آغاز کرد و اتفاقا در کنار همه موفقیت‌هایی که در سینمای داستانی داشته و اغلب مخاطبان نیز می‌دانند، توفیقات قابل توجهی هم در عرصه مستند داشته است. مجید مجیدی در سال ۸۰ با مستند «پابرهنه تا هرات» توانست جایزه منتقدان جشنواره فیلم تسالونیکی را از آن خود کند و چند سال بعد هم مستند کوتاهی را برای المپیک پکن ۲۰۰۸ کارگردانی کرد. «رضای رضوان» معروف‌ترین مستند مجیدی است که روایتی از کفشداران حرم رضوی محسوب می‌شود و تا امروز بارها از شبکه‌های مختلف تلویزیون روی آنتن رفته است. در کنار مجیدی می‌توان از محمدرضا اصلانی نوشت که سال‌ها در سطح یک سینمای مستند ایران فعالیت داشته و البته او نیز با عقبه همین تجربه وارد سینمای داستانی شد و 2 فیلم داستانی «شطرنج باد» و «آتش سبز» را کارگردانی کرد. نادر طالب‌زاده هم از جمله چهره‌های شناخته شده سینمای مستند است که وضعیتی مشابه محمدرضا اصلانی در این زمینه داشت. او نیز با سابقه سال‌ها فعالیت در عرصه مستند، سریال «بشارت منجی» تلویزیونی را بر اساس زمینه‌های مشترک بین اسلام و مسیحیت ساخت.
***
فیلمسازی داستانی با نگاه مستند
نمی‌توان از سینمای مستند گفت و اسمی از رسول صدرعاملی نیاورد. صدرعاملی از جمله فیلمسازانی بود که کار در سینمای حرفه‌ای داستانی را همزمان با مستندسازی تجربه کرد. او در عین آنکه در سال 1359 با تهیه‌کنندگی فیلم «خونبارش» به‌عنوان اولین پروژه سینمایی‌اش، کار در سینمای داستانی را آغاز کرده بود، در سال‌های جنگ تحمیلی نیز همراه با «علی مزینانی» مستندهای مختلفی را درباره این اتفاق مهم تولید کردند؛ نگاهی که می‌شد آن را در بطن برخی آثار سینمایی او نیز مشاهده کرد. ابراهیم حاتمی‌کیا هم از آن دست فیلمسازانی است که نخستین تجربه‌هایش برای ورود به سینمای داستانی را به‌واسطه فعالیت در سینمای مستند به دست آورده است. او که سابقه همکاری با گروه مستندسازی «روایت فتح» در زمان دفاع‌مقدس را داشت، در زمان ساخت اولین آثار سینمایی خود یعنی «هویت» و «دیده‌بان» در سال‌های 64 و 67 باز هم به شاخصه‌های سینمای مستند وفادار بود و حتی می‌توان روایت این دو اثر را به شکلی روایتی خاطره‌آمیز و مستندگونه از حال و هوای دفاع‌مقدس دانست. البته در میان فیلمسازان زن سینمای ایران هم نمونه‌هایی از فیلمسازانی را داریم که همزمان با سینمای داستانی، به سینمای مستند نیز توجه کرده‌اند و به نوعی می‌توان تاثیر سینمای مستند را در ساخته‌های داستانی آنها نیز دید. رخشان بنی‌اعتماد یکی از بهترین نمونه‌ها برای این موضوع است.
***
ستاره‌های مستند در سینما
سینمای مستند در کنار همه تاثیرات مثبتی که در مسیر رشد و اعتلای سینمای داستانی داشت، زمینه‌ساز معرفی چندین ستاره تازه به سینمای داستانی ایران هم شده است. یکی از نمونه‌های متاخر این اتفاق را باید محمدحسین مهدویان دانست؛ فیلمسازی که پیش از ورود به جریان ساخت آثار داستانی، با مستندسازی کار خود را آغاز کرد. او حتی برای ورود به عرصه داستانی نیز با یک «داکیو درام» کار خود را آغاز کرد تا «ایستاده در غبار» او که حاصل حمایت سازمان رسانه‌ای اوج از یک فیلمساز فیلم اولی بود، تبدیل به یکی از مهم‌ترین ساخته‌های یک دهه اخیر سینمای ایران شود؛ اثری که توانست با حضور در سی‌وچهارمین جشنواره فیلم فجر در سال 94، سیمرغ بلورین بهترین فیلم این جشنواره را از آن خود کند. همچنین نرگس آبیار را هم می‌توان دیگر ستاره سینمای داستانی در این چند سال اخیر دانست که برای نخستین‌بار با سینمای مستند کار خود را آغاز کرد. آبیار که سال پیش با فیلم تحسین‌شده «شبی که ماه کامل شد» بسیاری از جوایز مهم سی‌وهفتمین جشنواره فیلم فجر را به‌دست آورد، سال‌ها در حوزه ساخت فیلم‌های مستند فعالیت کرده بود. از این میان مستند «یک روز پس از دهمین روز» یکی از مهم‌ترین مستندهای او بود که حضور درخشانی در جشنواره‌های جهانی داشت.
***
امیدهای امسال سینمای داستانی به سینمای مستند
اما امسال هم سینمای داستانی ایران شاهد حضور چندین مستندساز باسابقه در عرصه ساخت آثار سینمایی است. شاخص‌ترین این مستندسازان را باید سیاوش سرمدی دانست. سرمدی که قرار است با حمایت مرکز فیلم و سریال عصر سازمان اوج اولین اثر سینمایی خود را با عنوان «اوج 110» تولید کند، پیش از این مستندهای موفقی همچون «ادواردو»، «امام موسی صدر»، «چمران به روایت دختر جبل عامل»، «80 سال مقاومت» و «داوطلب مرگ» را تولید کرده و برای آنها جوایز متعددی کسب کرده است. «اوج 110» سرمدی که یکی از اصلی‌ترین مدعیان گرفتن سیمرغ بهترین فیلم نگاه نو امسال است که در کنار سازمان اوج، حمایت نیروی هوایی ارتش را هم برای ساخت آن دارد. علاوه بر سرمدی، امسال محمد کارت نیز قرار است از سینمای مستند برای نخستین‌بار پشت دوربین ساخت یک اثر سینمایی قرار بگیرد. «شنای پروانه» عنوان اثر محمد کارت است که رسول صدرعاملی، تهیه‌کنندگی آن را برعهده دارد و یکی از آثار پربازیگر جشنواره فجر امسال و البته یکی از مدعیان جدی سیمرغ بلورین بهترین فیلم نگاه نو امسال است.
***
اعلام اسامی هیأت 3 نفره انتخاب مستندهای فجر
این روزها با نزدیک شدن به ایام برگزاری جشنواره فیلم فجر در کنار خبرهای جالبی که در ارتباط با فیلم‌های سینمایی که خود را برای حضور در این دوره از جشنواره آماده می‌کنند، فیلم‌های مستند نیز در تلاش برای رسیدن به این رویداد هستند. تازه‌ترین خبر در ارتباط با این فیلم‌ها هم که در آخر هفته گذشته اعلام شد مربوط به اعلام اسامی هیأت 3 نفره انتخاب فیلم‌های مستند برای این رویداد بود. براساس آنچه دبیرخانه سی‌وهشتمین جشنواره فیلم فجر اعلام کرده، بابک بهداد، رامین حیدری فاروقی و مرتضی شعبانی در این دوره از جشنواره انتخاب فیلم‌های مستند را بر عهده خواهند داشت. بابک بهداد برگزیده دوره گذشته جشنواره در بخش مستند متولد ۱۳۵۲ در تهران دارای مدرک کارشناسی سینما در رشته کارگردانی است. از فیلم‌های مستند او می‌توان به نخل روز دهم، نامه، یادداشت‌های روزانه یک مسافر و بهارستان خانه ملت اشاره کرد. رامین حیدری‌فاروقی، رئیس هیات‌مدیره انجمن صنفی تهیه‌کنندگان مستند و رئیس آکادمی هنر و فنون سینمایی ایران متولد ۱۳۴۵ در تهران دارای مدرک کارشناسی کارگردانی سینما، کارشناسی‌ارشد پژوهش هنر و دکترای فلسفه هنر است. مجموعه‌های مستند رودی تا بهشت، ابر باد ماه، گره، دیدار، اینجا آفریقاست، شرق دیوار آفتاب و خشت بهشت از ساخته‌های این فیلمساز و پژوهشگر محسوب می‌شوند. مرتضی شعبانی، مدیرعامل موسسه فرهنگی روایت فتح و مدیر مرکز مستند حقیقت است. از مستندهای او می‌توان از حمزه، درهای بسته دیوارهای بلند، ۱۲ جولای، ضاحیه، زیتون تلخ، نسیم حیات و کلاس درس نام برد.