گروه سیاسی: یک روز پس از تصمیم 3 کشور اروپایی برای شروع به کار مکانیسم ماشه، روحانی به تندی از اروپایی‌ها انتقاد کرد و آنها را «ترسو» نامید. این در حالی است که در 20 ماه گذشته و پس از خروج آمریکا از برجام، دولت در قبال وقت‌کشی و عدم انجام تعهدات برجامی از سوی اروپا عملا سکوت کرده بود. به گزارش «وطن امروز»، حسن روحانی، رئیس‌جمهور روز گذشته در جلسه هیات دولت خطاب به آمریکا و اروپا با تاکید بر اینکه در مشکلات منطقه ندمید، اظهار داشت: اروپایی‌ها می‌گویند در مسأله هسته‌ای، ایران گام پنجم را برداشته، ما هم باید گام برداریم. گامی که شما باید بردارید، بازگشت به تعهدات‌تان است. این را به صراحت به شما گفتیم و در روزهای اخیر هم به 2 نفر از رهبران اروپا به صراحت گفتم، آنچه انجام دادیم، اولا قابل بازگشت است و ثانیا هر کاری در هسته‌ای انجام می‌دهیم با نظارت آژانس بین‌المللی اتمی است. روحانی افزود: بنابراین اینکه ادعا می‌کنید ایران دنبال سلاح هسته‌ای است و ما نخواهیم گذاشت، اینگونه حرف‌‌ها بی‌اساس و واهی و لاطائل است، لطفا تکرار نکنید و کنار بگذارید. درباره کشوری که پادمان و پروتکل الحاقی را اجرا می‌کند و نمایندگان و بازرسان آژانس براحتی در اینجا حضور دارند و دوربین‌های‌شان در مراکز غنی‌سازی ما قرار دارد، اینگونه حرف‌ها چه معنایی دارد؟

رئیس‌جمهور خطاب به طرف‌های اروپایی تاکید کرد: اگر قدم اشتباهی بردارید، ضرر خواهید کرد، راه درست را انتخاب کنید و راه درست این است که به برجام بازگردید.

روحانی با بیان اینکه این آقای نخست‌وزیر در لندن، نمی‌دانم چه جوری فکر می‌کند که می‌گوید برجام را کنار بگذاریم و طرح ترامپی را اجرا کنیم، خاطرنشان کرد: ترامپ جز نقض عهد و زیر پا گذاشتن قانون و مقررات بین‌المللی چه کاری کرده است؟

رئیس‌جمهور خطاب به سران کشورهای اروپایی خاطرنشان کرد: شما در آب و هوا چه کردید؟ ترامپ برای شما چه کرد؟ شما در ناتو، در قبال این همه کارشکنی ترامپ چه کردید؟ شما در یونسکو که ترامپ از آنجا بیرون رفت، چه کردید؟ شما در حقوق بشر و شورای حقوق بشر که آمریکا خارج شد، چه کردید؟ روحانی ادامه داد: کجا توانستید کاری کنید؟ شما 3 کشور اروپایی و همه کشورهای اروپایی یک نمونه بیاورید و بگویید در یک مورد چه کردید که دل‌مان گرم شود و بگوییم برای برجام هم بلد هستید یک کاری انجام دهید. شما هیچ‌جا نتوانستید کاری کنید.

رئیس‌جمهور تاکید کرد: از مردم ایران به‌خاطر ناتوانی، ضعف و ترس‌تان در برابر آمریکا عذرخواهی کنید. شما را باز هم به برجام دعوت می‌کنیم. روحانی خطاب به ملت ایران، با بیان اینکه مردم عزیز ایران! برجام چه شد؟ آمریکا پای میز مذاکره آمد. برای چه آمد؟ چرا آمریکا سال 90 و 91 پای میز مذاکره نیامد؟ و چرا 92 آمد؟ تصریح کرد: آمریکا در سال‌های 90 و 91 فکر کرد تحریم اثر گذاشته است و گفت اگر فشار را بیشتر کنیم، ایران تسلیم می‌شود و انتخابات 92 کاری کرد که یک امید بزرگ به مردم داد و دیدند همه چیز به عکس شد. وی تصریح کرد: قدرت و ایستادگی ملت ایران بود که آنها را وادار به تسلیم کرد. رئیس‌جمهور شکست آمریکا در منطقه را موضوع دوم عنوان کرد و افزود: داعش ابزار آمریکا در منطقه بود و دچار شکست شد. دیدند از یک طرف ایران رشد پیدا کرد و از طرف دیگر آمریکا شکست خورد و از طرفی هم به تعبیر آنها منطقه در اختیار ایران قرار گرفت و ایران همه جا پیروز شد، اینجا بود که اسرائیل و عربستان آمدند و خودشان رسما گفتند ما ترامپ را وادار به خروج از برجام کردیم.

رئیس‌جمهور در ادامه اظهار داشت: امروز که شما فهمیدید در برجام اشتباه کردید و در ترور شهید سلیمانی، منطقه، عراق، یمن و تحریم نفت ایران مرتکب اشتباه شدید، بیایید دست از اشتباه بردارید و بازگردید. اگر شما برگردید و راهی را انتخاب کنید که به نفع ثبات و امنیت منطقه باشد، ما آماده‌ایم.

روحانی با بیان اینکه امروز سرباز آمریکایی در ناامنی است و فردا ممکن است سرباز اروپایی هم در ناامنی باشد، گفت: ما نمی‌خواهیم ناامنی در دنیا باشد، بیایید این امنیت را درست کنیم. می‌خواهیم شما‌ها از اینجا بروید. البته نه با جنگ، می‌خواهیم عاقلانه از این منطقه بروید. به نفع‌تان هم هست اما در عین حال راه و مسیری را طی کنیم که به نفع جهان و منطقه باشد.

 

* آمریکا مسؤول خون مردم ایران است

روحانی با بیان اینکه یک عده افراد در خارج، هر روز به مردم ظلم و ستم کردند و در این حوادث هم آنها فضا، منطقه و امنیت را به هم ریختند، افزود: ملت اجازه نمی‌دهد زبان‌ آنها، زبان دلسوزی برای ملت ما باشد. رئیس‌جمهور گفت: آن کسی که قاتل صدها بیمار در ایران است و جلوی دارو و تجهیزات پزشکی را گرفته، آن کسی را که مسؤول رنج میلیون‌ها نفر در ایران است و آنها را در فشار اقتصادی قرار داده و آنهایی را که مسؤول کشتار بچه‌های ما در جنگ 8 ساله هستند،  یادمان نرفته است. روحانی خطاب به سردمداران آمریکا افزود: آقای آمریکا! آواکس شما بود که تمام پروازها را به عراق گزارش می‌داد و مسؤول جنایات، شما بودید در جنگ با عراق و یادمان نمی‌رود در طائف، صدام را برای حمله به ایران تشویق کردید. اینها را کسی یادش نمی‌رود. رئیس‌جمهور با تاکید بر اینکه شما مسؤول خون مردم ما و قاتل هستید، تصریح کرد: قاتل نه یک نفر، بلکه قاتل صدها هزار نفر هستید؛ قاتل صدها هزار نفری که از کشور خودشان دفاع کردند و مسؤول این همه معلول، مجروح و جانباز هستید؛ آن وقت شما برای مردم دلسوزی می‌کنید؟! برای مردم ما قابل قبول است؟

 

* در موضوع شهادت شهید سلیمانی،‌خشم مردم به اوج رسید

روحانی در بخش دیگری از سخنانش با بیان اینکه در اینگونه حوادث یک جا خشم مردم در اوج بود و در جای دیگر داغ و حسرت به اوج رسید، اظهار داشت: در موضوع شهادت شهید سلیمانی،‌ خشم مردم به اوج رسید و در داستان هواپیما، داغ و حسرت مردم به اوج رسید که این همه جوان عزیز، دانشمند، نخبه و عزیزانی در این حادثه از دست رفتند.

رئیس‌جمهور تصریح کرد: آنچه باید در نهایت در همه این حوادث برای ما به دست بیاید، انسجام، وحدت و هماهنگی ملی است و نتیجه نهایی نباید شکاف ملی باشد.

روحانی با بیان اینکه «مسائل را جناحی نکنیم»، تاکید کرد: نه موضوع شهادت شهید سلیمانی به جناح خاصی ربط دارد و نه موضوع عزیزان این هواپیما به جناحی خاص ربط دارد؛ مسائل را جناحی و حزبی نکنیم. اینها برای همه ملت ما داغ بوده و همه متأسفیم. همه عزیزان و فرزندان عزیز خودمان را از دست دادیم و همه با هم هستیم. رئیس‌جمهور افزود: البته مردم می‌خواهند مطمئن شوند مسؤولان با آنها با خلوص، صداقت و امانت سخن می‌گویند و اگر جایی نقصی دارد آن نقص باید برطرف شود. اگر در بیان و اظهار مسائل یا در میان گذاشتن مسائل با مردم، تأخیر داریم یا لحن ما مناسب نیست، باید قبول و جبران کنیم.

 

* پیام ایران چه باشد؟ 

اظهارات روحانی در حالی بیان می‌شود که به نظر می‌رسد برای اینکه اروپایی‌ها واقعا از اجرای مکانیسم ماشه در قبال ایران پشیمان شوند، ضروری است ایران اقدامی عملیاتی و متناسب در حوزه هسته‌ای را در دستور کار خود قرار دهد تا در نتیجه این رویکرد طرف مقابل به این نتیجه و جمع‌بندی برسد که هزینه بازگشت تحریم‌های شورای امنیت به‌مراتب بیشتر از اجرای نیم‌بند تعهدات برجامی است. به نظر می‌رسد یکی از اقدامات ایران که می‌تواند به طرف غربی تبعات بازگشت تحریم‌های شورای امنیت را بفهماند، راه‌اندازی و نصب سانتریفیوژ‌های پیشرفته در فردو برای غنی‌سازی 20 درصد خواهد بود. ضمن اینکه این اقدام در قالب گام پنجم کاهش تعهدات هسته‌ای ایران نیز قابل اجرا شدن است، چراکه جمهوری اسلامی بر اساس این گام هیچ محدودیتی در اندازه و سطح غنی‌سازی برای خود قائل نبوده و نیست.  پیام این اقدام ایران برای طرف‌های غربی می‌تواند این نکته باشد که در صورت بازگشت تحریم‌ها، ایران یک اقدام جدی دیگر را در دستور کار خود قرار می‌دهد؛ اقدامی که می‌تواند در چارچوب تعلیق بازرسی‌های آژانس و بازگشت به تعهدات قبل از توافق ژنو تعریف شود.

******

سیدحامد ترابی: 3 کشور اروپایی عضو 1+5 روز سه‌شنبه 24 دی اعلام کردند سازوکار حل و فصل اختلافات در برجام را کلید خواهند زد و در واقع مکانیسم موسوم به ماشه را فعال خواهند کرد. براساس برجام، کشورهای عضو حداکثر 30 روز فرصت دارند که اختلاف مطرح شده از سوی این 3 کشور را حل کنند. اختلاف ابتدا در یک مهلت 15 روزه در کمیسیون مشترک برجام و سپس درصورت حل نشدن در نشست وزرای خارجه کشورهای عضو مطرح خواهد شد. پس از آن درصورتی که کشور یا کشورهای شاکی از نتایج نشست‌ها قانع نشوند، در اعلامیه‌ای این موضوع را به شورای امنیت سازمان ملل اطلاع می‌دهند. اما نکته جالب توجه این است که در این مرحله و براساس یک سازوکار عجیب، ادامه توقف تحریم‌های پیشین شورای امنیت به رای گذاشته خواهد شد، بنابراین کافی است یکی از کشورهای دارای حق وتو با ادامه توقف تحریم‌های پیشین شورای امنیت مخالفت کند، در این صورت تمام قطعنامه‌های قبلی شورای امنیت و تحریم‌های ذیل آن مجددا علیه ایران اعمال می‌شود. از آنجایی که آمریکا و 2 کشور از 3 کشور مطرح‌کننده شکایت نیز در شورای امنیت دارای حق وتو هستند، بنابراین براحتی قطعنامه‌های پیشین شورای امنیت و تحریم‌های ذیل آن مجددا علیه ایران اعمال خواهد شد. اما ورای این باید از اروپایی‌ها بپرسیم که به چه بهانه‌ای و با چه استدلالی ایران را ناقض برجام دانسته‌اند و تقاضای فعال شدن مکانیسم ماشه را کرده‌اند. در این گزارش به طور اجمالی به این موضوع می‌پردازیم که تحریم‌های شورای امنیت شامل چه تحریم‌هایی است و چه اثراتی دارد.

 

* تحریم‌های شورای امنیت تحریم‌های تجاری است

در یک تقسیم‌بندی عرفی، تحریم‌های اقتصادی را می‌توان به 2 دسته تحریم‌های بانکی و غیربانکی تقسیم کرد. تحریم‌های غیربانکی نیز خود انواع مختلفی دارند؛ از تحریم‌های تجاری مربوط به صادرات و واردات گرفته تا تحریم‌های مربوط به حوزه سرمایه‌گذاری. درباره تحریم‌های شورای امنیت باید گفت بیش از 90 درصد تحریم‌های ذیل قطعنامه‌های شورای امنیت تحریم‌های تجاری هستند. درواقع تحریم‌هایی هستند که کشورها را ملزم می‌کند تا صادرات کالاهای مربوط به حوزه هسته‌ای یا موشکی را به ایران انجام ندهند. نکته مهم درباره تحریم‌های تجاری این است که این نوع تحریم‌ها نسبت به سایر تحریم‌ها قابلیت دور زدن بسیار بیشتری دارند. مرکز امنیت نوین آمریکا در گزارشی که سال 2016 درباره اثربخشی تحریم‌های اقتصادی منتشر کرد، ویژگی تحریم‌های تجاری را قابلیت دور زدن آنها مطرح می‌کند. در واقعیت نیز این موضوع به طور ملموسی آشکار است. به‌رغم تحریم‌های تجاری شورای امنیت از سال‌های 2006 تا 2010 در حوزه هسته‌ای و موشکی، هیچگاه برنامه هسته‌ای و موشکی ایران متوقف نشد، چراکه تحریم‌های تجاری معمولا شامل کالا می‌شوند که این کالاها یا از طریق بازارهای غیررسمی یا از طریق تولید داخلی قابلیت جایگزینی دارند. در مقایسه با تحریم‌های تجاری، تحریم‌های پولی و بانکی از اهمیت بیشتری برخوردارند، چراکه اگرچه تهیه کالا به روش‌های مختلف قابل انجام است اما اگر پولی رد و بدل نشود، تهیه کالا هیچ ارزشی نخواهد داشت. در قطعنامه‌های شورای امنیت تنها 2 مورد تحریم بانکی الزام‌آور به چشم می‌خورد. در قطعنامه 1747 بانک سپه و در قطعنامه 1929 یک شعبه از بانک ملت در لیست تحریم‌های شورای امنیت قرار گرفت که تنها مجازات آنها بلوکه شدن اموال‌شان در کشورها بود. نکته قابل توجه این است که این نوع تحریم بانکی هیچگاه نمی‌تواند باعث ایجاد محدودیت عمده در روابط پولی و بانکی شود، چراکه اولا معمولا بانک‌های جایگزین تبادلات را انجام می‌دهند و ثانیا این تحریم‌ها اگرچه الزام حقوقی دارند اما در مسأله اقتصاد موسسات مالی به سود فکر می‌کنند نه مسأله حقوقی، بنابراین اگر فایده اقتصادی تجارت با ایران بیش از  هزینه آن باشد، از انجام آن چشم‌پوشی نمی‌کنند. شاید همین مسائل باعث شد تا سیاستگذاران آمریکایی پس از سال 2010 به این نتیجه برسند که تحریم‌های شورای امنیت نمی‌تواند بر اقتصاد ایران فشار بیاورد و خود با استفاده از نظام مالی آمریکا سعی کردند به ایران فشار وارد کنند. نکته‌ای که نفیو در کتاب هنر تحریم‌ها به آن اشاره می‌کند و علت تحریم‌های جامع یا فلج‌کننده آمریکا پس از سال 2010 علیه ایران را همین عدم ایجاد فشار کافی توسط تحریم‌های شورای امنیت می‌داند. 

 

* تحریم‌هایی بدون پشتوانه اقتصادی

اگرچه تحریم‌های شورای امنیت از نظر حقوقی و سیاسی جایگاه بالایی دارند اما اثرگذاری تحریم‌ها بیش از آنکه متاثر از عوامل حقوقی یا سیاسی باشد، متاثر از عوامل اقتصادی است، چراکه برای بازیگران اقتصادی در دنیا سود از هر چیزی مهم‌تر است، بنابراین به‌رغم اینکه تا پیش از سال 2010 تحریم‌های شورای امنیت علیه ایران اعمال می‌شد اما این تحریم‌ها اثر چندانی نداشت. حتی تحریم‌های آمریکا نیز تا پیش از سال 2010 نتوانسته بود اقتصاد ایران را با چالش جدی روبه‌رو کند اما پس از سال 2010 آمریکا با سوءاستفاده از قدرت اقتصادی خود و با استفاده از دلار به عنوان عامل جنگ اقتصادی توانست موسسات مالی دنیا را از همکاری با ایران دور کند و فروش نفت ایران را کاهش دهد. همان‌طور که گفته شد موسسات مالی و بازیگران اقتصادی در تبادلات خود به سود اقتصادی بیش از هر چیز دیگر توجه می‌کنند، بنابراین پس از سال 2010 آمریکا برای اولین‌بار بدون توجه به قطعنامه‌های شورای امنیت یا مسائل حقوقی، در مرحله اول به بانک‌ها و موسسات مالی دنیا اعلام کرد که در صورت همکاری با ایران از نظام پرداخت و حساب کارگزاری دلار محروم می‌شوند و در مرحله دوم در سال 2012 به کشورهای خریدار نفت ایران اعلام کرد در صورت عدم کاهش خرید نفت خود از ایران، بانک‌ها و موسسات مالی این کشورها را که در تبادلات مالی مربوط به نفت نقش دارند از نظام پرداخت و حساب کارگزاری دلار محروم می‌کند. از آنجایی که بیش از 70 درصد تجارت دنیا با دلار انجام می‌شود برای موسسات مالی دنیا محرومیت از نظام پرداخت و حساب کارگزاری دلار به معنای از دست دادن بخش زیادی از تبادلات مالی است، بنابراین هزینه تجارت با ایران یعنی محرومیت از حساب کارگزاری و پرداخت دلار در آمریکا بسیار بالاتر از سود تجارت با ایران می‌شود. پس آنچه اهمیت دارد تحریم‌های بانکی آمریکا است و تحریم‌های شورای امنیت به دلیل نداشتن این پشتوانه اقتصادی برای بازیگران اقتصادی چندان اهمیت ندارد. حتی افرادی مانند دکتر ظریف که پیش از برجام برای توجیه ضعف‌های برجام می‌گفت تحریم‌های شورای امنیت مهم است، پس از برجام و در پاسخ به این سوال که چرا بانک‌ها و موسسات مالی دنیا با ایران همکاری نمی‌کنند، شروط تحریمی آمریکا را عامل این عدم همکاری اعلام کرد. بنابراین در شرایطی که تحریم‌های آمریکا اکنون به طور جامع علیه ایران و نظام بانکی ایران اعمال می‌شود، بازگشت تحریم‌های شورای امنیت از نظر اقتصادی بی‌معناست.

 

* مکانیسم ماشه، عامل فشار سیاسی

 به نظر می‌رسد از آنجایی که اروپایی‌ها در دوران مذاکرات، توافق برجام و پس از آن به عنوان بخشی از نقشه آمریکا عمل می‌کردند اکنون نیز همین کار را پیش می‌برند. آمریکایی‌ها به دنبال مذاکره با ایران در موضوعات غیرهسته‌ای و کاهش توانایی ایران در این زمینه‌ها هستند. آنها برای این کار ابتدا با خروج از برجام فشار اقتصادی حداکثری را کلید زدند، سپس با ترور حاج قاسم سلیمانی سعی در ایجاد فشار امنیتی داشتند و اکنون نیز به وسیله اروپا فشار سیاسی و حقوقی برای تن دادن ایران به مذاکره را کلید زده‌اند.