* تقابل حقیقت و دروغ این‌بار در جهان مجازی!

متأسفانه تولید اخبار جعلی در تمام دنیا در حال رخ دادن است. همواره آن را می‌بینیم و می‌خوانیم. اما اگر خبرهای جعلی منتشرشده در فضای رسانه‌های اجتماعی باعث فریفتگی کاربران شوند، احتمال آن می‌رود تصمیمات اجتماعی‌شان نامتعارف باشد و اشتباه و سطح اعتماد عمومی کاهش یابد و بتدریج هیچ‌کس و هیچ چیز قابل باور نباشد و همین باعث شود افراد، طعمه نگاه‌های پوپولیستی، جامعه اسیر تضادهای سوء و فضای رسانه، آلوده به ویروس بی‌اعتمادی شود. در این حالت کارکرد رسانه‌ها و موضوع خبر در ایجاد مشارکت مردمی در جامعه و دمیدن روح وحدت و ارتقای فرهنگی و علمی و... بتدریج رنگ خواهد باخت.

اما نکته‌ای که درباره اخبار جعلی وجود دارد این است که همیشه نمی‌دانیم چه چیز جعلی و چه چیز واقعی است؛ یا به عبارتی قدرت تشخیص سره از ناسره مشکل است. ما معمولاً براساس اطلاعات ارائه‌شده از سوی خبرگزاری‌ها و رسانه‌های اجتماعی تصمیم می‌گیریم. اما زمانی که این اطلاعات نادرست باشند، انگاره‌ها و به تبع آن رفتارها و تصمیم‌ها دچار تغییر خواهند شد و این تنوع و وسعت اخبار جعلی و تغییر رفتار در بستر زمان، می‌تواند بتدریج باعث تغییر فرهنگ و شکل‌گیری خرده‌فرهنگ‌های ناصواب در جامعه شود. 

اخبار جعلی معمولاً از 3 طریق دچار انحراف از واقعیت می‌شوند: 1- موارد گمراه‌کننده (اخباری که درست هستند اما گمراه‌کننده هستند) 2- جرح و تعدیل یک خبر به وسیله گزاره‌های غلط یا مبهم یا تغییر معنی خبر از طریق حذف بخشی از آن 3- بازسازی دوباره خبر بدون هرگونه پایه‌های مبتنی بر حقیقت. این موارد می‌توانند هرکدام جداگانه یا به صورت ترکیبی در تولید اخبار جعلی، عمدا یا سهواً، مورد استفاده قرار گیرند.  بنابراین اخبار به معنای رخدادهای موثق یا گزاره‌ها و بیان‌های جاری و ساری شده در عالم حقیقی یا مجازی هستند که در حالتی که به نفع یا حتی ضرر گروه، دسته یا جماعتی باشند معمولاً از راه‌های گوناگون در ردیف نشر قرار می‌گیرند و اخباری که با توجه به موارد بالا این استانداردها را برآورده نکنند، برچسب اخبار نمی‌گیرند و در دسته اخبار جعلی دسته‌بندی می‌شوند. 

اما وظیفه دریافت‌کنندگان خبر در برابر این پلتفرم‌های رسانه‌ای آغشته به اخبار جعلی چیست؟ همه ما باید در برابر اخباری که به ما می‌رسد، ابتداً در مقام قضاوت و سپس تأثیرپذیری از آن قرار بگیریم. به عنوان مثال در طول همه‌گیری بیماری کرونا، سازمان جهانی بهداشت بارها هشدار داد، «اخبار جعلی» جان افراد را در معرض خطر قرار می‌دهد. در ایران شاهد بودیم برخی افراد بر اثر اخبار جعلی با مصرف الکل تقلبی جان خود را از دست دادند. شاید برای همین است که این سازمان از مردم خواست نسبت به آنچه به صورت آنلاین به آنها ارائه می‌شود بیشتر توجه کنند. تبلیغ هشتگ‌هایی چون #ThinkBeforeClicking، #ShareKnowledge، #ThinkBeforeSharing  در راستای مواجهه فعالانه و هوشیارانه افراد با انبوه اخبار، یکی از راه‌های فردی مقابله با اخبار جعلی است.  

 

* اقدامات داخلی برای پیشگیری ازگسترش اخبار جعلی

فابریتریو کاسینلی، نویسنده کتاب «ایران آشکار» در نشستی در دانشکده علوم سیاسی دانشگاه «روما تره» با موضوع «فیک نیوز» و بویژه خبر‌های ساختگی علیه ایران در غرب در مصاحبه با خبرگزاری جمهوری اسلامی بیان کرد: «ایران سال‌هاست در غرب به دلایل ژئوپلیتیک، در کانون هجمه‌ای سازماندهی شده اخبار ساختگی قرار دارد؛ و در غرب بویژه در شبکه‌های اجتماعی به صورت افسار گسیخته درباره ایران دروغ می‌گویند و حتی از ساده‌ترین موضوعات زندگی روزمره در آن کشور اخبار ساختگی به خورد مردم می‌دهند». بنابراین با توجه به اینکه فیک‌نیوزها، امروز به یک مشکل جدی تبدیل شده‌اند و تأثیرات چشمگیری بر اذهان عمومی و نوع نگرش آنها به رویداد‌های مهم جامعه می‌گذارد؛ به همین علت باید با چشمان باز و با آگاهی، از باز نشر آنها جلوگیری کرد. این واقعیت نیز غیر قابل کتمان است که ایران همواره زیر چتر تهاجم خبری از طریق انواع جعلیات قرار دارد. همچنین به دلیل تقابل فکری و مبنایی میان ایران و نظام سلطه و نیز به دلیل حاکمیت و کنترل کشورهای استعمارگر بر اینترنت و فضای مجازی و در اختیار داشتن ابزار‌هایی مانند گوگل، فیسبوک و توئیتر، این مهم باید در دستور کار نخبگان حکومتی به صورت جدی باشد که عملیات روانی از طریق ارائه اخبار ناصحیح و تلفیق آن با برخی واقعیت‌های موجود می‌تواند نقش مهمی در تغییر باورها، تخریب اعتقادات و ایجاد آسیب روانی در جامعه داشته باشد. بنابراین لازم و ضروری است بیش از پیش مسؤولان مرتبط با فضای مجازی و فناوری ارتباطات برای حفاظت از حقیقت و واقعیت در عرصه فضای مجازی تلاش و اقدام کنند. به عنوان مثال ایده ساده وب‌سایت «Stop Fake» در اوکراین برای بررسی اخبار فیک قابل تأمل است. وظیفه اصلی این سایت بررسی بخشی از یک خبر با مدرک قابل اثبات مانند عکس‌ها، ویدئوها یا شواهد قوی دیگر است که اگر مشخص شد خبر جعلی بوده، آن را در وب‌سایت خود قرار می‌دهند. حالا این سایت یک قطب اطلاعاتی است که تمام مراحل پروپاگاندا را تحلیل می‌کند و در ۱۱ نسخه زبانی، میلیون‌ها بازدید‌کننده دارد. مؤسسان این سایت به بیش از ۱۰ هزار نفر یاد داده‌اند چگونه درست را از غلط تشخیص دهند. آنها اکنون با بررسی هزاران خبر جعلی درباره کشورشان توانسته‌اند 18 روایت کلیدی درباره کشورشان را که با استفاده از این اخبار جعلی به‌وجود آمده‌اند شناسایی و ثابت کنند. 

اکنون اخبار جعلی، سلاحی قدرتمند در جنگ رسانه‌ای است، بنابراین لازم و ضروری است علاوه بر ایجاد سازوکارهای مناسب در کشور برای تشخیص سریع و مقابله مناسب و بهنگام با اخبار جعلی، فرهنگ مواجهه با چنین اخباری نیز به مردم آموزش داده شود؛ مثل اینکه موقع بازنشر مطالب جذاب اگر دیدیم خیلی احساسی و دراماتیک است احتمال خیلی زیاد وجود دارد که مطلب درست نباشد؛ بنا بر همان ضرب‌المثل قدیمی که می‌گوید حقیقت همیشه تلخ است، بنابراین دستکاری‌ها همیشه جذاب هستند و آنها معمولا طراحی می‌شوند تا شما را فریب دهند. نکته دوم اینکه سریع باور نکنید. بعد از خواندن خبرهای جنجالی به سایت‌های دیگر مراجعه کنید، منابع خبری دیگر را هم بررسی کنید، اسم‌ها، آدرس‌ها، پلاک‌ها، کارشناس‌ها و پیشنهادها را بررسی کنید، چرا که  این تنها راه جلوگیری از پارادایم اخبار جعلی است. اخبار جعلی، ویران‌کننده پایه‌های اعتماد در یک جامعه است. این موضوع مهمی است که اگر عمیقا به آن توجه نکنیم در قالب سونامی اخبار جعلی پایه‌های اعتماد در جامعه را سست کرده و بحران‌های فراوانی را به ارمغان می‌آورد و در صورت مواجهه صحیح و آموزش مناسب می‌تواند باعث برگشت حس بی‌اعتمادی به تولیدکنندگان چنین محتوایی در درازمدت باشد؛ به‌طوری‌ که مخاطب بتدریج با مشی و منش تولیدکنندگان چنین خبرهایی آشنا شده و به سرعت تحت تأثیر این اخبار قرار نخواهد گرفت یا خود با بازنشر دوباره آن خبر در تولید موج خبری در فضای مجازی یا حقیقی اقدام نخواهد کرد. 

لذا به صورت خلاصه می‌توان پیشنهادات زیر را ارائه کرد:

- ایجاد سازوکار تشخیص و مقابله با اخبار جعلی در فضای حقیقی و مجازی از طریق صداوسیما؛ این تخصیص باید سریع‌تر از سرعت نشر و تأثیرگذاری خبر در جامعه باشد و مقابله نیز می‌تواند در قالب‌های مختلف اعم از تبیین و اصلاح ابهامات موضوع، ارائه شواهد و دلایل در رد خبر جعلی، جریان‌شناسی تولید اینگونه اخبار و دادن ملاک‌ها و شاخص‌هایی برای افزایش قدرت تشخیص و سواد رسانه‌ای مخاطبان.

- رهگیری و رصد اخبار جعلی و تفکیک انواع تعمدی از غیرتعمدی آن با نگاه پیگیری ارشادی یا قضایی موضوع به منظور حفاظت و صیانت از فضای سلامت روانی جامعه.

- افزایش ضریب سلامت در فضای مجازی با تدوین و اعمال رویکردهای فناورانه در جلوگیری از نشر و اشاعه محتوای جعلی از طریق ایجاد نگاشت هویتی برای فعالان این عرصه و شناسنامه‌دار کردن انواع سایت‌ها و کانال‌ها و... در فضای افسارگسیخته کنونی فضای مجازی که قطعاً یکی از مطالبات جامعه از نهادهای قانونی چون مرکز ملی فضای مجازی است. 

- تولید محتوای سالم و صحیح، تنویر افکار عمومی و تحقق برتری آتش در تولید محتوای غیرجعلی و غیرمبهم در کنار بازنشر اخبار صحیح از سوی صاحبان رسانه یا مخاطبان آن که وظیفه همه بخش‌ها بویژه آحاد جامعه و شهروندان است.