قانون بودجه به دلیل اینکه عملا برنامه اداره یک ساله دولت‌هاست برای مدیریت کشور اهمیت زیادی دارد و جهت‌گیری‌های دولت در یک سال را نشان می‌دهد. علاوه بر آن بودجه به صورت مستقیم و غیرمستقیم بر شرایط اقتصادی کشور و معیشت مردم تاثیرگذار است و این تاثیرات در شرایط تحریم‎های ظالمانه فعلی بیشتر هم خواهد شد.

در این راستا رهبر انقلاب اسلامی در تاریخ 10 مهر 1397 اعضای شورای عالی هماهنگی اقتصادی را به اتخاذ تصمیم‌های قاطع و راهگشا درباره مسائل اصلی و چالش‌های مهم اقتصاد کشور توصیه‌ مؤکد کردند و گفتند: برای حل برخی مسائل کلیدی اقتصاد مانند مشکلات نظام بانکی، نقدینگی، اشتغال، تورم و فرآیند بودجه‌ریزی باید تصمیم‌های جدی و عملیاتی بگیرید. 

با توجه به اهمیت بسیار زیاد بودجه سالانه کشور برای افزایش قوای اقتصادی کشور، مقام معظم رهبری در اوایل سال گذشته نیز به سران سه قوه دستور می‎دهند که طی 4 ماه، اصلاحات اساسی در نظام بودجه‌ریزی کشور ایجاد کنند؛ رهبر انقلاب در دیدار مسؤولان نظام در 24 اردیبهشت سال 98 پس از اینکه وابستگی به نفت را عیب بزرگ اقتصاد کشور دانستند، به مطالبه اصلاحات ساختار بودجه در ظرف 4 ماه اول سال 1398 اشاره کردند و نسبت به گذشت 2 ماه از زمان در نظر گرفته شده برای اصلاحات ساختاری بودجه تذکر دادند و فرمودند: «اقتصاد ما چند بیماری مزمن دارد که اینها را اگر بتوانیم در این برهه حل کنیم- این برهه‌ای که با مسأله‌ نفت گلاویز هستیم و تحریم و این چیزها مطرح است- به نظر من اقتصاد ما جهش پیدا خواهد کرد. یکی مسأله‌ وابستگی به نفت است. عیب بزرگ اقتصاد ما وابستگی به نفت است. ما این مایع را از زیر زمین درآورده‌ایم، بدون هیچ‌گونه ارزش افزوده‌ای این پول نقد را- مثل پول نقد است- داده‌ایم دلار گرفته‌ایم، خرج امور جاری و امور زندگی کرده‌ایم؛ [این] غلط است... یکی هم مسأله‌ اصلاحات ساختاری بودجه است که اشاره کردند، بنده هم تأکید می‌کنم؛ قرار بر این شد که در 4 ماه اول سال ۹۸، مجلس و دولت با همکاری [همدیگر] این مشکل ساختاری بودجه را برطرف کنند، حل کنند؛ 2 ماهش گذشته، الان 2 ماه بیشتر باقی نیست؛ این یکی از کارهای اساسی و مهمی است که باید انجام بگیرد».

رهبری در 28 آبان سال 98 در دیدار جمعی از تولیدکنندگان، کارآفرینان و فعالان اقتصادی با انتقاد از عدم اصلاح ساختاری بودجه طی سال 98 فرمودند: «وقتی که ما برای بودجه‌ دولت- نه فقط بودجه‌های عمرانی و سازندگی کشور، حتی برای بودجه‌ جاری‌مان- می‌خواهیم از پول نفت استفاده کنیم، همین وضع پیش می‌آید، ما آسیب‌پذیر می‌شویم، ما این را باید علاج کنیم... ما الان در زمینه‌ بودجه‌ریزی واقعاً‌ مشکل داریم. بنده هم، سفارش کرده‌ام، تأکید هم کرده‌ام، 4 ماه هم از اول سال فرصت دادیم که در این 4 ماه، نظام بودجه را اصلاح کنید؛ خب ‌نشده دیگر!».

 

* تکیه‌ بودجه به درآمدهای مالیاتی؛ اولین و مهم‌ترین علاج رهایی از پول مفت نفت

نکات مدنظر رهبری برای اصلاحات ساختاری بودجه شامل کاهش وابستگی بودجه به درآمدهای نفتی از طریق افزایش درآمدهای پایدار مالیاتی، کاهش هزینه‎های دولت و کمک کردن بودجه به بهبود شرایط اقتصادی کشور می‎شود و با وجود گذشت مدت زیادی از زمان مطالبه رهبری برای رهایی از سلطه نفت با استفاده از اصلاح ساختار بودجه کشور ولی باز هم می‌توان اقتصاد بیمار کشور را علاج کرد و رهبری نیز بارها درباره راه علاج کاهش وابستگی بودجه به درآمدهای نفتی به مسؤولان تذکر لازم را داده‌اند که در این راستا می‌توان به بیانات 5 سال پیش رهبر انقلاب در دیدار مردم آذربایجان در تاریخ 29 بهمن 1393 اشاره کرد که ایشان فرمودند: «علاج چیست؟ علاج این است که یک ملت در درون خود تلاشی بکند و کاری بکند که ضربه‌ دشمن که حتمی است، اثر نگذارد یا کم‌اثر بگذارد؛ علاج این است». رهبر انقلاب اسلامی در ادامه با اشاره به اینکه اولین و مهم‌ترین اقدام درون‌زایی کشور، اتکای کشور به درآمدهای مالیاتی است، می‎فرمایند: «یکی از کارها- که مهم‌ترین کار همین است- [این است که‌] باید تکیه‌ بودجه به تولید داخلی باشد، یعنی به درآمدی که مردم تولید می‌کنند و مالیات می‌دهند. 2 کلمه می‌خواهم راجع به مالیات عرض کنم: عزیزان من! مالیات یک فریضه است. ما امروز از ضعفا مالیات می‌گیریم- از کارمند مالیات می‌گیریم، از کارگر مالیات می‌گیریم، از کاسب جزء مالیات می‌گیریم- اما از فلان کلان سرمایه‌دار، فلان درآمددار بی‌حساب ‌و کتاب مالیات نمی‌گیریم؛ فرار مالیاتی دارند؛ اینها جرم است؛ فرار مالیاتی جرم است. آن که از دادن مالیات به دولت خودداری می‌کند و مالیاتی که باید به دولت بدهد- که آن درآمدی که حاصل شده و در اختیار او است، به برکت فضایی است که دولت به‌وجود آورده است و کاری است که دولت دارد می‌کند، پس باید مالیات را بدهد- نمی‌دهد، در حقیقت کشور را وابسته می‌کند به پول مفت نفت و وقتی کشور به پول نفت وابسته شد، همین مشکلات پیش می‌آید: یک روز تحریم می‌شود؛ یک روز نفت ارزان می‌شود؛ یک روز شاخ‌وشانه می‌کشند؛ کشور به این وضع دچار می‌شود. مسأله‌ مالیات خیلی مهم است... از مردم باید کمک خواسته بشود و مردم باید کمک کنند؛ این قلم اول. قلم اول از کارهای مهمی که باید انجام بگیرد. این است که بودجه‌ کشور، اداره‌ دولت، به‌وسیله‌ درآمدهای از درون مردم باشد، یعنی از همین مالیات».

مالیات اصلی‌ترین منبع درآمدی کشورهای پیشرو است و بخش اعظم مالیات از ثروتمندان تامین می‎شود اما در ایران اصلی‌ترین منبع درآمد دولت نفت است و درآمدهای مالیاتی هم که به طور ناقص وصول می‌شود، عموماً به مالیات بر درآمد کارمندان، کارگرها و مالیات‎های مصرف (مالیات بر ارزش افزوده) محدود شده است. 

 

* جلوگیری از فرار مالیاتی گلوگاه اصلاحات ساختاری

جلوگیری از فرار مالیاتی سرمایه‌داران کلانی که بی‌حساب ‌و کتاب به درآمدهای سرشاری دست پیدا کرده‎اند، مهم‌ترین بخش از اصلاحات ساختاری بودجه مبتنی بر درآمدهای مالیاتی است که می‌تواند به پایداری بودجه کمک بسیار زیادی کند و بخش قابل توجهی از کسری بودجه را جبران کند. برای محاسبه میزان فرار مالیاتی افراد ثروتمند و مشاغل پردرآمد در کشورهای مختلف از شاخص «تلاش مالیاتی» یا «نسبت مالیات به تولید ناخالص داخلی» استفاده می‎شود. این شاخص در ایران طی سال‎های اخیر حدود 7 درصد بوده، این در حالی است که میانگین تلاش مالیاتی در دنیا حدود 14 درصد و 2 برابر ایران است. میانگین این شاخص در کشورهای اروپایی حدود 19 درصد است و در کشورهای عضو OECD به حدود 25 درصد می‌رسد؛ طبق این شاخص حجم درآمدهای مالیاتی ایران حداقل نصف مقدار واقعی و ظرفیت بالقوه مالیات در کشور است. در نتیجه مهم‌ترین گزینه برای اصلاح ساختار بودجه، افزایش درآمدهای مالیاتی از طریق مبارزه با فرار مالیاتی ثروتمندان است. در حال حاضر میزان درآمد مالیاتی کشور حدود 150 هزار میلیارد تومان است که با جلوگیری از فرار مالیاتی افراد ثروتمند و مشاغل پردرآمد حداقل تا 2 برابر قابلیت افزایش دارد.

 

* کاهش معافیت‎های غیرضرور؛ ابزاری کلیدی برای افزایش درآمدهای پایدار

علاوه بر میزان فرار مالیاتی سرمایه‌داران و مشاغل پردرآمد در اقتصاد کشور، منابع درآمدی قابل توجهی نیز به دلیل انحراف مالیاتی ناشی از ضعف قانون‌گذاری در کشور به‌وجود آمده است و طبق قانون از مالیات معاف شده‎اند؛ برای مثال، طبق قانون مالیات‌های مستقیم، فعالیت‎های فرهنگی و حدود  ۳۵ درصد از اقتصاد کشور همچون بخش صادرات، مناطق آزاد و ویژه اقتصادی، کشاورزی و... از مالیات معاف هستند که می‌توان درباره برخی از این معافیت‌ها مثل معافیت فعالیت‎های فرهنگی پردرآمد و معافیت‌های صادرات محصولات پرسود، مبتنی بر یک منطق اقتصادی در مجلس شورای اسلامی، بازنگری اساسی کرد.

 

* ایجاد پایه‎های مالیاتی جدید مبتنی بر دارایی ثروتمندان

در شرایط اقتصادی فعلی که فشار اقتصادی بر تولیدکنندگان و مردم افزایش یافته است، نباید به هیچ عنوان بار مالیاتی جدیدی برای بخش تولید و مردم ایجاد کرد و باید اصلاحات درآمدی بودجه در امور مالیاتی بر پایه‎های مالیاتی چون مالیات بر مجموع درآمد ثروتمندان، مالیات بر عایدی سرمایه، مالیات بر اموال و املاک لوکس، مالیات بر احتکار املاک و زمین، مالیات بر سود بانکی ثروتمندان و... متمرکز شود. 

جلوگیری از فرار مالیاتی سرمایه‌داران و میلیاردرها، ایجاد پایه‌های مالیاتی جدید مبتنی بر دارایی و به طور کلی افزایش مالیات‌ستانی از بخش‎های گفته شده علاوه بر افزایش درآمدهای پایدار دولت و هدایت نقدینگی به سمت تولید به دلیل بازتوزیع ثروت در کشور، منجر به رشد اقتصادی نیز می‌شود؛ تاجایی که آبیجیت بانرجی یکی از برندگان جایزه نوبل اقتصاد در سال 2019، راز رشد اقتصاد را مالیات‌ستانی از ثروتمندان و صرف آن برای بقیه بخش‎ها و توانمندسازی فقرا می‎داند.

نخستین گام‎ها برای مبارزه با فرارهای مالیاتی و ایجاد پایه‌های مالیاتی جدید شامل مواردی چون ساماندهی حساب‌های بانکی (از جمله حساب‎های بی‌هویت، نیابتی و...)، اتصال تمام حساب‎های بانکی فرد به کدملی، بررسی تراکنش‌های مالی مشکوک، برقراری ارتباط بین جریان مالی و فعالیت‎های اقتصادی از طریق سامانه‎های برخط بانکی، ایجاد سامانه‎ها‌ی اطلاعاتی همچون سامانه ملی املاک و... است؛ اجرای اقداماتی چون موارد گفته شده، نیاز به اراده جدی دولت، مجلس و قوه‌قضائیه دارد که با تشکیل یک اتاق جنگ اقتصادی، شبانه‌روزی برای قوی شدن کشور برنامه‌ریزی کنند.

 

* جمع‌بندی

تنها راهکار مقابله با تحریم‎های ظالمانه آمریکا، افزایش قدرت اقتصادی کشور است و وابستگی اقتصاد به نفت به عنوان مهم‌ترین ابزار آمریکا برای افزایش فشار اقتصادی یک ضعف اساسی است که باید تقویت شود. در این راستا بودجه سالانه کشور می‌تواند محفلی برای رهایی از سلطه نفت بر اقتصاد کشور باشد که می‌توان با استفاده از ابزار صندوق توسعه ملی به مرور سهم درآمدهای نفتی در بودجه سالانه را کاهش داد ولی تجربه نشان داده است که بدون توجه به منابع درآمدی جایگزین نفت این اقدام شدنی نیست که باید علاج شود. در این راستا اولین و مهم‌ترین علاج رهایی از وابستگی به نفت و بی‌اثر کردن تحریم‌های نفتی، اصلاح ساختاری بودجه مبتنی بر درآمدهای پایدار مالیاتی است. این اصلاحات ساختاری با جلوگیری از فرارهای مالیاتی نجومی سرمایه‌دارها و مشاغل پردرآمد، ایجاد پایه‌های مالیاتی جدید مبتنی بر ثروت و فعالیت‎های سوداگرانه و کاهش معافیت‎های غیرضروری، قابل اجراست.