عباس اسماعیل‌گل: در طول تاریخ آثار متعددی درباره ابعاد مختلف زندگانی و منش حضرت علی(ع) از سوی نویسندگان و شاعران مشهور به رشته تحریر درآمده است که گروه فرهنگ و هنر «وطن امروز» به بهانه فرارسیدن ایام شهادت مولی‌الموحدین در گفت‌وگو با دکتر اسماعیل آذر، استاد ادبیات فارسی به بررسی اجمالی روند انتشار آثار علوی در طول تاریخ پرداخته است.

***

* در طول تاریخ آثار فراوانی از سوی نویسندگان و دانشمندان مختلف در وصف پیشوای اول شیعیان منتشر شده است؛ اگر بخواهید نگاهی ابتدایی به این موضوع داشته باشید، چه ارزیابی از این روند می‌کنید؟

آثار فراوانی پیرامون زندگانی مولا علی(ع) در طول تاریخ تاکنون از سوی نویسندگان مختلف انتشار یافته است که این موضوع را باید از 2 ‌جنبه مورد بررسی قرار داد؛ نخست اینکه حجم بالای این آثار نشان‌دهنده آن است که ارادتمندان و مشتاقان امام علی(ع) هیچ گاه بیکار ننشسته‌اند و سعی کرده‌اند به هر نحوی هم که شده عشق و علاقه خود را به مولای خود نشان دهند که خود این موضوع فی نفسه ارزشمند است. 

اما نکته دوم و مورد اهمیت به سطح کیفی این آثار بازمی‌گردد که متاسفانه باید گفت شاید حدود 70 درصد مطالب این آثار تکراری است و نکته جدید و تازه‌ای به مخاطب عرضه نمی‌کند و هر چه زمان گذشته است، این موضوع بیشتر در آثار به چشم می‌خورد و با گذشت زمان کمتر شاهد تولید آثاری بکر بوده‌ایم که از زوایای متفاوت به زندگانی مولا علی(ع) بپردازد.

 

* با این حال آثار متعددی درباره حضرت علی(ع) در طول تاریخ به رشته تحریر در آمده که به آثاری ماندگار در تاریخ ادبیات تبدیل شده‌ است؛ به نظر شما چه مواردی باعث می‌شود یک اثر در این حوزه به ماندگاری برسد. 

بله! آثار فاخر بسیاری در طول تاریخ در وصف حضرت(علی) به نگارش درآمده است که به کتب ماندگار در تاریخ ادبیات بدل شده‌ است و با گذشت زمان نه‌تنها از ارزش آن کم نمی‌شود، بلکه مخاطبان بیش از پیش به ارزش واقعی آنان پی می‌برند، زیرا اینگونه آثار از یک ویژگی خاص و منحصر به فرد پیروی می‌کنند و این خصوصیت چیزی نیست، جز اینکه این دسته آثار از ریشه علمی قوی برخوردارند که این نکات علمی به آثار اعتبار خاصی بخشیده است. 

 

* حال از میان آثار ادبیات علوی، کدام‌یک از نظر شما به آثاری فاخر و ماندگار بدل شده است؟

واقعا تعداد آثار قابل توجه است که از این میان می‌توان به اثر فاخر «علی از زبان علی» نوشته استاد مرحوم سیدجعفر شهیدی اشاره کرد که اثری بسیار موجه در تاریخ معاصر محسوب می‌شود. این استاد که از مفاخر تاریخ علم و ادب اسلام و ایران به شمار می‌رود، آثار گرانبهایی در حوزه تاریخ و سیره معصومین(ع) از خود به یادگار نهاد که در جامعه مخاطبان ایرانی و غیرایرانی خود فوق‌العاده تاثیرگذار بوده است، به گونه‌ای که بعضی از آثار او تاکنون ده‌ها بار به چاپ رسیده است اما «علی از زبان علی» در عین برخورداری از ژرفای علمی، با زبانی سلیس، به مطالب اصلی و غیرحاشیه‌ای زندگانی علی(ع) پرداخته است که همین موضوع این کتاب را به ماندگارترین اثر تاریخ معاصر در وصف مولا علی بدل کرده است. 

یکی از ویژگی‌های خاص این کتاب همخوانی اسم کتاب با محتوای آن است به طوری که هر مخاطبی که این اثر ماندگار را بخواند بدون شک حضرت علی(ع) را از زبان خودشان می‌شناسد. 

اما اگر بخواهم به سایر آثار معاصری که در وصف علی(ع) به نگارش درآمده و از حداقل‌های اعتبار علمی برخوردار است اشاره کنم، باید از آثاری چون «جمال کعبه» (شرحی بر تاریخ اسلام به روایت امام علی(ع)) از دانش‌کیا نام ببرم که با هدف نقل و تحلیل وقایع تاریخی رخ داده در مقطع زمانی رحلت پیامبر(ص) تا شهادت امام علی(ع)، تاریخ اسلام را از دیدگاه حضرت علی(ع) بررسی کرده است که در لابه‌لای این دو مقطع به بررسی موشکافانه مواردی چون دیدگاه امام(ع) درباره‌ احتجاجات سقیفه، علت و چگونگی بیعت امام(ع)، نحوه همکاری امام(ع) با خلفا و علت سازش نکردن امام(ع) با معاویه پرداخته است که این مسأله به جاذبه‌های اتفاق‌های تاریخی در کتاب افزوده است و علاقه‌مندان به تاریخ جهان اسلام را شیفته خواهد کرد. 

همچنین اثر «گزارش لحظه به لحظه از ولادت حضرت علی(ع) در کعبه» که بسیار جذاب و در عین حال معتبر است و از آنجا که به روایت دقیق یک اتفاق مهم در مقطع محدود و خاص زمانی پرداخته است، به اثری قابل احترام تبدیل شده است اما همان‌طور که از نام کتاب هویداست، این اثر ماجرای 3 روزه ولادت امیرالمومنین(ع) را روایت می‌کند که نویسنده سعی کرده آن را در بهترین فرم ممکن در قالب ادبیات داستانی عرضه کند و نکته قابل توجه اینکه مطلبی که زاییده تخیل نویسنده باشد، در این کتاب به چشم نمی‌خورد، زیرا نویسنده از سندهای معتبر برای روایت‌هایش بهترین بهره را برده است. 

اگر بخواهم به یکی از علمی‌ترین آثار در این‌باره اشاره کنم، باید از کتاب «دانشنامه امام علی» نام ببرم که دانشنامه‌ای موضوعی در زمینه شخصیت، سیره و اندیشه‌های علی بن ابی‌طالب و پدیده‌های هم‌عصر و پس از دوران ایشان است. این دانشنامه علمی که برای چهارمین بار تجدیدچاپ شده، برگزیده کتاب سال جمهوری اسلامی ایران، برترین پژوهش دینی ایران، برگزیده کتاب سال حوزه و همچنین کتاب سال ولایت شده‌ است و علاقه‌مندان به چنین آثاری را تحریک می‌کند. این دانشنامه در 6 هزار صفحه و 12 جلد با ۱۳۰ مدخل اصلی و حدود 3 هزار مدخل فرعی تدوین شده ‌است. یکی از نکات مهم این دانشنامه تألیف آن به سرپرستی علی‌اکبر رشاد و با همکاری بیش از ۲۰۰ نفر از استادان حوزه و دانشگاه در ایران است که در پژوهشکده دانشنامه‌نگاری دینی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی انجام شده ‌است. 

اثر «مظهر ولایت: پژوهشی در زندگانی امیرمومنان(ع) از دامن مادر تا رحلت خاتم(ص)» هم اثری قابل تامل در ادبیات معاصر محسوب می‌شود که روایتی شیرین با قلمی رسا از یک مقطع خاص زندگانی امام علی(ع) از نکات بارز این اثر است. اما در پایان این بخش از صحبت‌هایم باید به یک نکته مهم اشاره کنم و آن اینکه به طور حتم چندین اثر دیگر هم هستند که در ادبیات معاصر بخوبی به وصف زندگانی و سیره مولا علی پرداخته‌اند که اینجانب به خاطر محدودیت‌های نگارشی این مصاحبه به آنها اشاره نکردم. 

 

*  به حوزه شعر در ادبیات علوی بپردازیم؛ در این حوزه شرایط را چگونه ارزیابی می‌کنید؟

در حوزه شعر اوضاع بسیار پیچیده و متفاوت است که باید این موضوع را در 2 مقطع متفاوت تاریخی رصد کنیم؛ یک مقطع مربوط به ادبیات کهن است که شاعران پرآوازه‌ای چون سنایی، کسایی‌مروزی، مولانا، حافظ و سعدی سروده‌های فاخر و بکری پیرامون حضرت علی(ع) در اشعارشان ارائه کرده‌اند.

اما در یک مقطع زمانی دیگر که بیشتر شامل شاعران معاصر می‌شود به آثار قابل توجهی بر می‌خوریم که در این میان نمی‌توان از اسامی‌ای چون علی معلم دامغانی، قیصر امین‌پور، شهریار، موسوی‌گرمارودی و مشفق‌کاشانی براحتی بگذریم، زیرا هر کدام از این شاعران بهترین آثارشان مختص وصف امیرالمونین(ع) است.

 

*  به عنوان سخن پایانی اوضاع شعر علوی  را در فضای فعلی شاعران جوان چگونه می‌بینید؟

آسیب‌شناسی این موضوع یک زمان مفصل را می‌طلبد اما اگر بخواهم خیلی کوتاه در قالب نگاه آسیب‌شناسانه به حال و هوای شاعران جوان در موضوع اشعار علوی اشاره کنم باید بگویم متاسفانه اغلب این شاعران فقط به بخش «مدح» شعر توجه می‌کنند و در اشعارشان هیچ جایی برای روایت بخشی از زندگی مولا علی(ع) با نگاهی متفاوت به چشم نمی‌خورد. شاید این شاعران به این دلیل سمت این فضا نمی‌روند که برای خلق اثری فاخر باید تحقیق، پژوهش و مطالعه بسیار کرد که  متاسفانه این مساله در حوصله اغلب شاعران جوان نیست.