کد خبر: 219474تاریخ: 1399/2/24 00:00
یادداشتی بر مجموعه‌غزل «اکنون» سروده فاضل نظری
بر فرازها، در فرودها!
وارش گیلانی: فاضل نظری از معدود شاعران ایرانی معاصر است که فرصت شهرت و لذت محبوبیت را نه‌تنها در زمان حیات، بلکه حتی در دوران جوانی به‌دست آورد و چشید.
او شهرت و محبوبیتش را مثل بسیاری از شاعران به‌واسطه شعرهای متوسط عامه‌پسند به دست نیاورد، بلکه با خلق و تولید اشعاری که هم بسیاری از عموم مردم آن را می‌پسندند و هم بسیاری از مردم باسواد و فرهیخته. و این یعنی او شاعری است که از طریق شناخت اشعارش یا شناخت انواع مخاطبان شعرش (که ما در اینجا آنان را تنها به 2 دسته تقسیم کرده‌ایم) می‌توان هم به کمیت طرفداران و هم به کیفیت اشعارش پی برد. از این رو، طبیعی است که مجموعه‌شعرهای فاضل نظری دارای اشعار تقریباً خوب و تقریباً خوبی که گاه به سمت شعر متوسط غش می‌کنند، و نیز اشعار خوب، خیلی خوب و گاه نیز اشعار درخشان باشند. یعنی مطمئن باشید که اگر همه اشعار فاضل نظری خیلی خوب و حتی فقط خوب بودند، درصد زیادی از طرفداران فعلی خود را از دست می‌داد، چون بسیاری از مردم، دوستدار اشعار تقریبا خوب یا تقریبا خوب متمایل به متوسط هستند؛ یعنی استعداد ارزش‌گذاری آنان در همین حد است.
حال اگر در این تقسیم‌بندی، محمدسعید میرزایی غزلسرا را بگذارید (که بسیار مخاطب و طرفدار هم دارد)، تعداد مخاطبانش نسبت به فاضل نظری کمتر می‌شود، چون شعر او نسبت به شعر فاضل نظری، کمتر از زبان نئوکلاسیک برخوردار است و غزل‌هایی که دارای زبان نو و مدرن هستند، مخاطبان کمتری دارند. از این رو (جدای از ارزش‌گذاری)، شعر یا غزل فاضل نظری طرفدار و دوستدار بیشتری دارد.
حال این همه را اضافه کنید بر ناشری که توانایی پشتیبانی از دفترهای شعر فاضل نظری و طبعاً خود او را بیشتر از دیگر ناشران دارد و نیز دیگر مسائل که در شهرت و محبوبیت فاضل نظری دخیل هستند و... البته این مسائل از ارزش‌های شعری او کم نمی‌کند، فقط در حد بیان واقعیت‌هاست؛ واقعیت‌هایی که ای‌کاش بیشتر به سمت عدالت و انصاف می‌رفتند و شاعرانی که در حد و اندازه‌های فاضل نظری و از او برترند، بهتر و شایسته‌تر معرفی می‌شدند.
غیر از یک و شاید هم 2 مجموعه‌شعر، مابقی دفترهای شعر فاضل نظری را انتشارات سوره‌مهر منتشر کرده است؛ مجموعه‌هایی که اشعارش باید یکسره غزل باشند (یعنی من غیر از این ندیده‌ام). این مجموعه‌ها با یک طراحی و یونیفرم خاص، شکیل و یکدست، گاه نیز در 3 یا 5 مجموعه شکیل در یک بسته ارائه می‌شود که چشم‌نوازی و شکیل بودنش نیز بی‌شک در تشویق و خرید مخاطبان موثر است.
در یکی دو دهه اخیر مجموعه‌غزل‌هایی که من از فاضل نظری دیدم، به غیر از مجموعه‌غزل «اکنون» که آخرین دفتر شعر اوست، می‌توان از مجموعه غزل‌های: «گریه‌های امپراتور»، «اقلیت» و «ضد» هم نام برد؛ مجموعه‌هایی که هرکدام‌شان به چاپ‌های متعدد رسیده‌اند اما مجموعه‌غزل «اکنون» چون تازه در سال 1397 منتشر شده است، چاپ دومش نیز در 2500 نسخه در اسفند همین سال راهی بازار کتاب شده است.
زبان شعر و غزل فاضل نظری، زبانی وابسته به زبان شعر قدیم و شعر دیروز نیست؛ اگرچه همواره رگه‌هایی از این زبان در قوام، ساختار، فضاسازی تغزلی و عاطفی شعر او بسیار موثر است:
«مرا تو راحت جانی و من تو را نگران
گناه کیست که من با توام، تو با دگران
اگر بهشت بهایش تو را نداشتن است
جهنم است بهشتی که نیستی در آن»
بهرهبرداری فاضل از زبان و شیوه سبک هندی نیز به صورت معمول و کمرنگ، از جمله ویژگی‌های غزل‌های اوست که طبعاً در نوتر و تازه‌ترشدن غزل‌هایش تاثیرگذار است:
«من آن خاکم که روزی بستر رودی خروشان بود
کنار چشمه بشکن بغض این ظرف سفالی را»
شاید مهم‌ترین وجه شاعری و ویژگی برتر غزل‌های فاضل نظری؛ کاری که شکل و محتوای غزل او را می‌سازد، معناگرایی غزل او باشد اما این معناگرایی برای خود سازوکار دارد و از شکل و ساختاری مایه می‌گیرد و ایجاد می‌شود. به این صورت که کمتر بیتی از ابیات غزل‌های فاضل نظری غیر از این عمل می‌کند. یعنی اغلب یا مصرع دوم هر بیت در حال قرینه‌سازی است یا در حال جواب دادن به سوال مصرع اول است یا در تکمیل و تکامل مصرع اول می‌کوشد یا اینکه در حال ساختن کنایه و تشبیهی برای مصرع اول است. در واقع این‌گونه است که مصرع‌های دوم همواره معنایی برای مصرع اول یا در جهت معناسازی مصرع دوم هستند که طبعاً از این رهگذر ریشه و ساقه میوه معنا را برای مصرع دوم می‌سازد و این خود ساختار و سازوکار خودش را دارد و همان‌گونه که هر بیت ساختار خودش را دارد (اگر غزل روایی نباشد)، می‌تواند فرم خودش را نیز داشته باشد:
«به رویم باز کن میخانه چشمی که بستی را
ز رندی مثل من، پنهان نباید کرد مستی را»
«کسی حقیقت مستی را نشان نداد به ما، افسوس!
شراب‌خوردن ما بی‌هم فقط فرار ز هشیاری است
چو کوه دید غرض دریاست، به رود اجازه رفتن داد
ز دوست دست‌کشیدن گاه، غرور نیست، فداکاری است»
«از کوشش بیهوده خود دست کشیدم
در بستر مرداب چه حاجت به تکاپوست»
غزل‌هایی را نیز از این دفتر می‌توان مثال آورد که اغلب ابیاتش همچون مثال‌های بالاست.
این شیوه برای رسیدن به مضمون و معنا را هر شاعری نمی‌تواند در دستور کار خود قرار دهد، زیرا برای جواب دادن یا تکمیل مصرع دوم، سواد که چیزی نیست، معرفت و حکمت می‌خواهد اما فاضل نظری آنجا که توان حکمت‌پرانی ندارد، از بیان‌های سبک‌تر و معمولی‌تر استفاده می‌کند یا راه را به سمتی مشابه مایل می‌کند، یا اساساً موضوع از مصرع اول چیزی نیست که نیاز به حکمت داشته باشد!
«تو خواب روزهای روشن خود را ببین، ای دوست!
شبت خوش اگرچه امشب نیز من تا صبح بیدارم»
چون که این روش، روش پاسخ به بخشی از سوالات هستی است، یعنی این روش، مصرع اول را در سوال‌برانگیزی و مصرع دوم را در پاسخگویی برمی‌انگیزد. این سازوکار را در غزل‌های صائب تبریزی نیز بسیار می‌توان دید، منتها وی شگرد و زبان خود را در به‌دست آوردن معنا دارد که آن بهرهبرداری ویژه صائب از سبک هندی است که در نهایت از پس آن، به زبان و نوع کار خود استقلال بخشیده، آن را تبدیل به سبک خود می‌کند.
در صورت ناتوانی در این معناگرایی، ممکن است شاعر به‌جای تولید شعر، نظم را ثمره کار خود کند، که آن نیز ثمر نیست، حشو و زاید است؛ مصراع‌هایی است در حد حرف‌های معمولی؛ مانند این حرف ناچیز معمولی دارای وزن که می‌گوید: «هرکسی در زندگی با مشکلاتی روبه‌روست!»:
«تو هم بیچاره‌ای! بیچاره چون شیری که می‌داند
فقط وقت عبور از حلقه آتش تماشایی است»
«ناامیدم مکن از صبر و بگو می‌آید
عادل ظلم‌ستیزی، ملک دادرسی»
البته بعضی مصراع‌ها نظم‌اند و ارزش شعری ندارند اما در ادامه یا تحت‌الشعاع مصراع دوم، تبدیل به یک بیت شاعرانه می‌شود:
«از جور روزگار کسی بی‌نصیب نیست
دیوانه‌ای گرفته به کف تازیانه‌ای»
نکته آخر اینکه قبل از غور در شعر فاضل نظری و قبل از نقد و بررسی آن، تصوری که نام و شعرهایش ایجاد کرده بودند این بود که فراز و فرودهای شعر او باید اندک و ناچیز باشد اما حدود نیمی از غزل‌های دفتر «اکنون» را دچار این پستی و بلندی دیدم که متاسفانه گاه تعدادی از مصراع‌ها نیز خالی از حشو و زاید نبودند، آن هم در کنار زیباترین و گاه درخشان‌ترین غزل‌ها که ارزش و اعتبار یک نمونه از آنها به یک کتاب می‌ارزد!