ثمانه اکوان: 2 سال پیش زمانی که رئیس‌جمهور آمریکا اعلام کرد این کشور دیگر در برجام مشارکتی نخواهد داشت و از این توافق بین‌المللی بیرون آمد، این سوال وجود داشت: آیا ترامپ به دنبال نابودی کامل برجام است یا اینکه می‌خواهد از مزایای آن استفاده کرده و در عین حال پایبندی‌ای هم به آن نشان ندهد؟ طی 2 سال گذشته و اجرایی شدن کمپین فشار حداکثری دولت ترامپ علیه تهران و همچنین بالا گرفتن تنش‌ها و خصومت‌ها بین دو کشور، این سوال تا حدی کمرنگ شد. بسیاری از تحلیلگران به این نتیجه رسیده بودند که آمریکا در هر صورت در همان یک سال اول اجرایی شدن برجام، به خواسته‌های خود از این توافق رسید و حالا دیگر برایش تفاوتی نمی‌کند این توافق با هر اسم و عنوان یا هر کیفیتی ادامه داشته باشد یا خیر. تحریم‌ها بیشتر از آنچه قبل از برجام علیه ایران اعمال شده بود، بازگشته بود و دولت حسن روحانی در مقابل، با وجود برداشتن چند گام رو به عقب در اجرایی کردن این توافق، باز هم امید داشت بتواند آن را تا پایان دوره ریاست‌جمهوری ترامپ حفظ کند تا بلکه فرجی حاصل شده و رئیس‌جمهور بعدی آمریکا به اجرایی کردن آن بپردازد. 

حالا که به ماه‌های پایانی دولت دونالد ترامپ نزدیک می‌شویم و در آستانه برگزاری انتخابات ریاست‌جمهوری این کشور هستیم، باز هم سوال اصلی همچنان پابرجاست و بیشتر از قبل خودنمایی می‌کند: آیا ترامپ در این ماه‌های آخر و به بهانه برداشته شدن تحریم تسلیحاتی ایران، باز هم به دنبال بی‌اثر کردن برجام در این باره است یا اینکه به دنبال نابودی کل این توافق است؟

نگاهی به اهداف ترامپ در سیاست خارجی و داخلی‌اش نشان می‌دهد احتمال دوم بیشتر از هر زمان دیگری وجود دارد و علت اصلی آن هم نزدیک شدن به زمان برگزاری انتخابات ریاست‌جمهوری در این کشور است. ترامپ که به قصد نابودی میراث اوباما در تمام عرصه‌های موجود در آمریکا برنامه‌های خود را سازماندهی می‌کرد، حالا باید گام‌های نهایی را در این باره بردارد تا بلکه در مناظره‌های انتخاباتی نیز بتواند حرفی برای گفتن در مقابل معاون اوباما داشته باشد یا حداقل اینکه او را از وارد شدن به برخی حوزه‌ها برحذر دارد. 

شاید در داخل آمریکا با وجود تمام مشکلات و آسیب‌های اجتماعی ناشی از ناکارآمدی دولت ترامپ، برجام یا حتی مسأله ایران در بین مردم این کشور جایگاهی در بحث‌های انتخاباتی نداشته باشد اما این بحث حداقل برای طیفی که قرار است در سوپرپک‌های انتخاباتی به نامزد جمهوری‌خواهان رأی بدهند یا منابع مالی کمپین انتخاباتی او را تأمین کنند، هنوز هم موضوع مهم و قابل توجهی است. 

هم اینک اما بحث در داخل آمریکا این است که آیا برجام پنجمین سالگرد خود را خواهد دید یا تا ماه ژوئن سال جاری میلادی (حدود یک ماه دیگر) که سالگرد این توافق است، دیگر نمی‌توان گفت برجام وجود خارجی دارد؟ پیگیری همین مسأله از طرف اندیشکده‌های آمریکایی نزدیک به ترامپ مانند بنیاد دفاع از دموکراسی‌ها (FDD) نشان می‌دهد با وجود اینکه تحریم‌های آمریکا عملا چیزی از برجام باقی نگذاشته است اما زدن مهر نهایی مرگ برجام یکی از اهداف اصلی دولت ترامپ در یک یا چند ماه آینده است. از همین رو از چند ماه پیش تاکنون تمام تلاش مایک پمپئو، وزیر خارجه آمریکا بر متقاعد کردن کشورهای اروپایی جهت خارج شدن از برجام متمرکز شده بود. با نپذیرفتن این درخواست آمریکا، حالا وزارت خزانه‌داری و وزارت خارجه این کشور در تلاش برای استفاده از بهانه برداشته شدن تحریم‌های تسلیحاتی ایران هستند تا بلکه از این طریق بتوانند اصل برجام را که حالا دیگر چیز زیادی از آن هم باقی نمانده است، برای همیشه از بین ببرند. 

واشنگتن برای این کار البته 2 راهکار را پیش روی خود قرار داده است؛ اولین راهکار که از نظر آنها ساده‌ترین اقدام نیز هست، استفاده از مکانیسم ماشه است. بر اساس دریافت آمریکایی از این مکانیسم، هر کدام از اعضای دائم شورای امنیت این حق را دارند قطعنامه 2231 شورای امنیت را که قطعنامه برجام است، باطل کرده و با باطل کردن این قطعنامه، تمام تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران و از جمله تحریم‌های تسلیحاتی دوباره به اجرا گذاشته می‌شود. اما کشورهای باقی‌مانده در برجام معتقدند زمانی که دونالد ترامپ به صورت رسمی خروج آمریکا از برجام را اعلام کرد، در واقع حق استفاده از مکانیسم ماشه را نیز که یکی از مکانیسم‌های تصریح‌شده در قطعنامه 2231 است از خود سلب کرده است. وزارت خارجه آمریکا چندی پیش اعلام کرد این کشور با وجود خروج از برجام هنوز هم حق استفاده از مکانیسم ماشه را بر اساس قطعنامه 2231 دارد و این حق را برای خود محفوظ می‌دارد. البته به نظر می‌رسد وزارت خارجه آمریکا بیشتر از اینکه بخواهد کل قطعنامه را ناکارآمد و ملغی کند، سعی دارد از این طریق بر رأی نمایندگان چین و روسیه در شورای امنیت تاثیر گذاشته و آنها را وادار به پذیرفتن اجرای تحریم‌های تسلیحاتی به صورت مادام‌العمر در مقابل ایران کند. این کار آنچنان که خبرگزاری‌های آمریکایی گزارش داده‌اند، با استقبال و حمایت دو حزبی در کنگره نیز رو به رو شده است. چهارم ماه مه ‌سال جاری [حدود 2 هفته پیش]، سه‌چهارم نمایندگان مجلس نمایندگان آمریکا در نامه‌ای به مایک پمپئو، وزیر خارجه این کشور، از او خواستند تمام اقدامات لازم را برای تمدید مادام‌العمر و همیشگی تحریم‌های تسلیحاتی ایران به کار ببرد. 

تنها ترس ترامپ از برجام به شکل امروزی آن، مسأله پایان یافتن تحریم‌های تسلیحاتی ایران نیست. دولت او بر این عقیده است که بسیاری از محدودیت‌های در نظر گرفته شده برای ایران پس از گذشت چند سال از اجرایی شدن این توافق برداشته می‌شود و آمریکا نمی‌تواند در برابر این اقدامات ساکت بماند. یکی از این مسائل، مسأله برداشته شدن محدودیت استفاده از سانتریفیوژهای پیشرفته در سال 2023 است. این مسأله را باید به برنامه موشکی ایران نیز که در برجام، محدودیتی برای آن در نظر گرفته نشده، اضافه کرد. اگر تاکنون اجرایی شدن برجام توسط ایران تا حد زیادی به نفع ترامپ و دولت آمریکا بود اما پس از اینکه مدت زمان محرومیت‌ها در حال پایان یافتن است، دیگر دلیلی برای زنده ماندن برجام وجود ندارد و باید به کلی نابود شود. 

دومین راهکار ترامپ تلاش برای متقاعد کردن کشورها به عدم فروش سلاح به ایران در دوران پایان یافتن تحریم‌های تسلیحاتی است اما واشنگتن بخوبی می‌داند اگر ایران نتواند از امتیازات برجام استفاده کند ـ که تا به حال هم به دلیل تحریم‌های آمریکا چنین استفاده‌ای نکرده است ـ دیگر نمی‌تواند تهران را به باقی ماندن در برجام با استفاده از شرکای اروپایی خود تشویق کند. ایران به صراحت بیان کرده است در صورتی که جلوی برداشته شدن هر کدام از تحریم‌ها گرفته شود یا قرار باشد تغییری در مفاد برجام به وجود آید، از این توافق بیرون آمده و در عین حال ممکن است دیگر پروتکل الحاقی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را نیز که بعد از سال 2015 به صورت داوطلبانه اجرایی می‌کرد، اجرا نکرده یا در شدیدترین عکس‌العمل، از ان‌پی‌تی نیز خارج شود. همه این اقدامات ایران تنها در شرایطی ادامه می‌یابد که واشنگتن و کشورهای اروپایی به صورت کج‌دار و مریز هم که شده بخش‌هایی از برجام را اجرایی کنند. از این منظر شاید متقاعد کردن کشورها به عدم فروش سلاح به ایران یا اعمال تحریم‌های ثانویه بتواند راهکاری موقت برای بی اثر کردن برجام، بدون نابود کردن آن باشد.

واشنگتن در هر صورت می‌داند هر کدام از 2 راهی که پیش پایش قرار دارد، مزایا و معایب خود را دارند و تنها در صورتی قابل استفاده‌اند که کشورهای اروپایی و حتی چین و روسیه نیز با این اقدامات همراهی (هر چند به صورت جزئی و کم) نشان دهند. در صورتی که این همراهی مشاهده نشود، ترامپ برای اینکه در مناظره‌های انتخاباتی نیز چیزی در دست داشته باشد که بتواند معاون اوباما را در این‌باره در تنگنا قرار دهد، کمر به قتل برجام می‌بندد. برای ترامپ، دوران استفاده از برجام برای رسیدن به خواسته‌هایش پایان یافته و دوران از بین بردن ردپای دموکرات‌ها در تمام ارکان سیاست خارجی آمریکا فرا رسیده است. بایدن اگر قرار باشد اتاق بیضی را به جو بایدن بدهد، اجازه نمی‌دهد او حرکتی در راستای از بین بردن میراثش در کاخ سفید انجام دهد.