گروه فرهنگ و هنر: روز گذشته بالاخره بعد از 2 ماه معطلی و انتشار خبرهای مختلف در ارتباط با برگزاری نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، رسما اعلام شد امسال این نمایشگاه برگزار نخواهد شد؛ خبری که البته از مدت‌ها پیش به شکل جسته و گریخته در رسانه‌ها مطرح شده بود و روز گذشته بالاخره معاونت فرهنگی وزارت ارشاد آن را تایید کرد تا کلاف سردرگم نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران در سال 99 باز شود.

 

* ضربه سنگین به اقتصاد نشر

بر اساس برنامه‌ریزی‌های صورت گرفته، سی‌و‌سومین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران قرار بود به روال هر ساله، اوایل اردیبهشت‌ماه امسال در مصلای تهران برگزار شود اما ورود یک میهمان ناخوانده نه فقط این نمایشگاه بلکه همه رویدادهای فرهنگی و هنری ایران و جهان را تحت تاثیر قرار داد.

نمایشگاه کتاب از چند بعد حائز اهمیت است؛ اول آنکه محل تبلیغ و حضور همه فعالان عرصه کتاب و نشر است و به محلی برای معرفی تولیدات جدید این عرصه بدل شده و مردم هم به نوعی نتیجه اتفاقات حوزه کتاب را در این نمایشگاه مشاهده می‌کنند. مسأله اصلی در ارتباط با نمایشگاه کتاب تهران این است که بخش مهمی از اقتصاد ناشران به حضور در این نمایشگاه و فروش در آن وابسته است. در واقع بحث فروش انتشاراتی‌ها و نفع مالی آنها برای ادامه حیات کاری خود آن هم در این شرایط کم رونق شدن بازار کتاب به خاطر شیوع ویروس کرونا مسأله مهمی بود که برگزاری نمایشگاه کتاب تهران می‌توانست به آن کمک کند، البته که به دلیل شرایط خاص برگزاری نمایشگاه و جمعیت بالایی که معمولا در این نمایشگاه حضور پیدا می‌کنند، برگزاری آن از هر نظر مغایر پروتکل‌های بهداشتی بود.

 

* فروش مجازی به جای فروش واقعی!

محسن جوادی، معاون فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و رئیس نمایشگاه کتاب تهران روز گذشته با اعلام خبر عدم برگزاری نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران در سال جاری گفت: «چیزی به عنوان نمایشگاه کتاب تهران که شامل همه بخش‌ها باشد و ناشران دور هم جمع شوند و مخاطبان از آن بازدید داشته باشند،‌ برگزار نخواهد شد. برنامه‌های دیگری به عنوان جایگزین تدارک دیده خواهد شد که بزودی در این زمینه اطلاع‌رسانی خواهیم کرد».

هر چند که هنوز هیچ خبری از جایگزین نمایشگاه کتاب تهران نیست اما به نظر می‌رسد جایگزین احتمالی نمایشگاه کتاب تهران، برگزاری چندین نمایشگاه‌ مجازی باشد. هر چند که به قول «ایوب دهقانکار» مدیرعامل مؤسسه فراگیر وزارت ارشاد، قطعا نمایشگاه کتاب مجازی جای نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران را پر نمی‌کند. اگر نمایشگاه کتاب تهران برگزار نشود، هر اقدام دیگری که معاونت امور فرهنگی وزارت ارشاد انجام دهد، اعم از نمایشگاه کتاب مجازی، حالت‌های دیگری از نمایشگاه یا سایر اقدامات حمایتی، قطعا نامش «سی‌و‌سومین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران» نیست.

 

* گره خوردن سرنوشت کتابفروشی‌ها به بودجه‌ نمایشگاه

پیش از این چندین‌بار جسته و گریخته خبرهایی در ارتباط با احتمال برگزاری نمایشگاه کتاب تهران در مرداد یا شهریور‌ماه رسانه‌ای شده بود اما با توجه به شیوع مجدد کرونا، در نهایت مسؤولان وزارت ارشاد تصمیم به عدم برگزاری این نمایشگاه در سال جاری گرفتند. در این میان اما اصلی‌ترین دغدغه درباره سرنوشت بودجه این نمایشگاه و محل هزینه شدن آن در آینده است. بویژه در شرایط فعلی که هم ناشران به دلیل از دست رفتن فرصت نمایشگاه، یکی از مهم‌ترین منابع درآمدی خود را از دست داده‌اند و هم کتابفروشی‌ها به دلیل شیوع بیماری کرونا و ترس عمومی از حضور در اماکن بسته، از رونق قبلی برخوردار نیستند. 

این موضوع از این نظر نیز حائز اهمیت است که به واسطه شیوع بیماری کرونا کتابفروشی‌ها 2 بازه زمانی مهم پاییز و اسفند‌ماه را که همواره به عنوان زمان‌های طلایی برای فروش کتاب در بازار نشر ایران شناخته می‌شود به واسطه شیوع کرونا و اوج‌گیری این بیماری در پاییز و زمستان (مطابق پیش‌بینی وزارت ارشاد) از دست می‌دهند و این یعنی ورشکستگی شمار زیادی از کتابفروشی‌ها.

نکته اصلی اینجاست که مدیران وزارت ارشاد هنوز پیشنهادی برای محل هزینه‌کرد بودجه اختصاص یافته به این نمایشگاه نکرده‌اند. حتی اگر نمایشگاه کتاب مجازی نیز برگزار شود باز هم بخش عمده‌ای از بودجه این نمایشگاه باقی می‌ماند که می‌تواند کمک مهمی به اقتصاد نشر باشد؛ هم حمایت از ناشران و هم حمایت از کتابفروشی‌ها که هر دو در این جریان متضرر شده‌اند.

 

* راهکارهایی برای پر کردن یک جای خالی مهم

البته نکته اصلی در ارتباط با مهم‌ترین راه جایگزین برگزاری نمایشگاه کتاب تهران، یعنی برگزاری آن به شکل مجازی عدم حضور کتابخوان‌های غیرحرفه‌ای در این فضاست که خود به خود باعث کاهش میزان فروش می‌شود. مخاطب در فضای مجازی خرید کاملا هدفمندی دارد اما در نمایشگاه کتاب تهران بسیاری از مخاطبان بدون برنامه‌ریزی از نمایشگاه بازدید و کتاب خریداری می‌کنند، بنابراین نمایشگاه مجازی برای کتابخوان‌های حرفه‌ای گزینه مناسبی است، زیرا فهرست مشخصی در انتخاب و خرید کتاب‌ها دارند اما در نمایشگاه کتاب تهران تصمیم به خرید در همان محل گرفته می‌شود و همین موضوع به شکل طبیعی دامنه خرید را گسترده‌تر می‌کرد.

با این همه پیش از این و با جدی‌تر شدن گزاره عدم برگزاری نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران در سال جاری، برخی ناشران در گفت‌وگو با رسانه‌ها از ایده‌ها و راهکارهای جایگزین خود برای شرایطی که نمایشگاه برگزار نشود، گفتند؛ راهکارهایی که بر تقویت سیستم توزیع و فروش کتاب متمرکز است. به عنوان مثال علی ناظری، مدیر انتشارات فاتحان، به تمرکز بر فروش و توزیع مناسب کتاب تأکید کرد و گفت: «یکی از راهکار‌ها در صورت برگزار نشدن نمایشگاه کتاب تهران این است که بخشی از نمایشگاه‌های کتاب استانی را که از نیمه دوم سال آغاز می‌شوند، به کتاب‌های دفاع ‌مقدس اختصاص دهیم تا گلچینی از این آثار عرضه شود. راهکار دوم، فروشگاه‌های کتابی است که در اختیار سازمان‌هایی مانند بسیج مستضعفان، دفتر تبلیغات اسلامی، بنیاد شهید و امور ایثارگران، آستان قدس رضوی و اوقاف و امور خیریه قرار دارد و می‌توان از ظرفیت آنها برای ارائه بسته چند‌جانبه کتاب‌های دفاع ‌مقدس استفاده کرد. راهکار سوم فضای مجازی است و به ناشران دفاع‌مقدس تأکید کردیم که وارد این فضا شوند و ظرفیت‌ها را توسعه و کتاب‌ها را به صورت الکترونیک در اختیار مخاطبان قرار دهند».

البته برگزار نشدن نمایشگاه کتاب همچون هر بحران دیگری می‌تواند زمینه‌ساز اتفاقاتی مثبت هم باشد. برای مثال یکی از این اتفاقات می‌تواند حرفه‌ای‌تر شدن صنعت نشر و تلاش ناشران برای ارتقای کیفی فعالیت و محصولات خود در آینده باشد؛ موضوعی که اگر جدی گرفته شود قطعا با وجود همه سختی‌ها و فشارهایی که دارد، می‌تواند بهانه‌ای برای رشد صنعت نشر باشد، البته که این نافی مسأله مهم ورود جدی‌تر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به این حوزه و تلاش برای کمک به بازار نشر نیست.