چند روز پیش محسن هاشمی با اعلام اینکه با عملیاتی شدن اوراق مشارکت، امکان افتتاح هر ماه یک ایستگاه مترو در پایتخت وجود خواهد داشت، گفت: «مدیران شهری دیگر بهانه‌ای در راه‌اندازی ایستگاه مترو ندارند». این اتفاق در شرایطی رخ داده است که شهرداری در 3 سال تصدی‌گری اصلاح‌طلباaن، در حوزه پروژه‌های عمرانی شهری کارنامه مردودی داشته است و با وجود همسویی با دولت نتوانسته قدمی برای مردم پایتخت بردارد. بررسی وضعیت متروی تهران در طول تاریخ شکل‌گیری آن، می‌تواند نمایانگر وضعیتی دقیق از ناکارآمدی اصلاحات برای اداره شهر تهران باشد. 

 

* کلنگ فرانسوی‌ها، بیل ایرانی‌ها

شرکت متروی تهران سال ۵۴ تاسیس و نخستین قرارداد با فرانسوی‌ها به‌ عنوان «مهندس مشاور» منعقد شد. سال ۵۶ در آستانه انقلاب، کلنگ مترو در تهران به زمین ‌زده شد. مهرماه 53 مطالعات مربوط به حل مشکلات ترافیک تهران توسط شرکت‌های مشاور خارجی از جمله «سوفرتو» منتج به ارائه پیشنهاد سیستم مترو با 7 خط شد. بر اساس مطالعات مربوط، احداث مترو به ‌عنوان اساسی‌ترین راه‌حل بهبود ترافیک تعیین شد. شرکت‌های فرانسوی از سال 56 عملیات اجرایی احداث خط یک مترو را در اراضی شمال تهران، بزرگراه شهید حقانی کنونی آغاز کردند. عملیات اجرایی مترو تا آذر 59 نیز ادامه یافت ولی در این زمان و در پی جریانات انقلاب، نمایندگان شرکت‌های خارجی ایران را ترک کردند و اواخر سال 60 هیات وزیران توقف کامل این طرح توسط مشاوران خارجی را اعلام کرد. فرانسوی‌ها رفتند تا هواپیماها و موشک‌های صدام علیه مردم ایران را تأمین کنند. 

در سال‌های جنگ اما دغدغه هاشمی‌رفسنجانی مترو بود. او سال ۶۳ و در دوران جنگ، خطبه‌ای در نماز جمعه می‌خواند و می‌گوید: «علاوه ‌بر تهران، دیگر کلانشهرهای ما هم قطار شهری می‌خواهند؛ مشهد، شیراز، اصفهان؛ شما هم به فکر مترو باشید». وی یک بار هم به هیأت‌دولت می‌رود و درباره ضرورت مترو توضیح می‌دهد. 

 

* شروعی دوباره با حرکتی لاک‌پشتی

پایان جنگ و آغاز دوران سازندگی با ریاست‌جمهوری هاشمی یکی از نمودهای خود را در شهر تهران نشان داد؛ شهری که کرباسچی شهردار آن بود، شهرداری که پایان دوران ریاستش بر مدیریت شهر تهران به دلیل فسادهای گسترده‌اش به دادگاه و انفصال از خدمت کشیده شد. در 8 سال مسؤولیت غلامحسین کرباسچی، «جانمایی معاونت بهره‌برداری در نمودار سازمانی شرکت متروی تهران» و تنها «بهره‌برداری از خط ٥، حد فاصل ایستگاه‌های صادقیه(تهران) و کرج» اتفاق افتاد. 

حضور مرتضی الویری، شهردار بعدی تهران همزمان شد با شورای صرفا سیاسی‌ای که قرار بود مدیریت اجتماعی خدماتی شهر تهران را بر عهده داشته باشد؛ شورایی که حاشیه‌هایش آنقدر زیاد بود که به دست ریاست دولت اصلاحات منحل شد. در دوره الویری «بهره‌برداری از نیمه غربی خط ٢، حد فاصل ایستگاه‌های تهران صادقیه و امام خمینی(ره)» و «بهره‌برداری از خط یک حد فاصل ایستگاه‌های علی‌آباد و شهید حقانی» رخ داد و پس از آن در دوره «محمدحسن ملک‌مدنی» نیز تنها «بهره‌برداری از خط یک، حد فاصل ایستگاه‌های علی‌آباد و حرم مطهر» و «بهره‌برداری از پایانه و تعمیرگاه غرب» انجام شد. پایان دوران اصلاحات بر مدیریت کشور هم همزمان شد با مدیریت آبادگران اصولگرا بر شهر تهران و شهرداری احمدی‌نژاد که حرکت‌های عمرانی با سرعت‌ بیشتری ادامه یافت؛ در این دوران« بهره‌برداری از خط ٢، حد فاصل ایستگاه‌های امام خمینی(ره) و بهارستان» و «بهره‌برداری از خط ٥، حد فاصل ایستگاه‌های کرج و گلشهر و ایستگاه ایران خودرو در خط ٥» انجام شد. تمام این دوران 20 ساله تا پیش از مدیریت قالیباف، در مجموع حدود 74 کیلومتر مترو در شهر ساخته شد. 

 

* دوران طلایی سازندگی در تهران با مدیریت قالیباف

با روی کار آمدن قالیباف، ساخت‌و‌ساز در تهران با سرعت بالایی آغاز شد و هر روز خبر از افتتاح یک سازه عمرانی بود. در این بین شاید مترو یکی از شاخص‌های کارآمدی مدیریت جهادی قالیباف بود. مترو در دوران وی از 74 کیلومتر به 320 کیلومتر رسید. 

سال 84 کمتر از 300 واگن مترو در شهر تهران وجود داشت اما تا مردادماه96 تعداد واگن‌های متروی از مرز 1300 واگن گذشت. البته اگر دولت 1500 واگن به مترو تهران می‌داد این ظرفیت وجود داشت که روزانه 10 میلیون مسافر با مترو جا‌به‌جا و سهم عمده‌ای از سفرهای شهر با این ناوگان پاک انجام شود. 

در این میان فراموش نکنیم که 50 درصد هزینه مترو بر عهده دولت است که در هزینه‌های زیرساختی باید تأمین می‌شد اما سهمی که دولت به شهرداری در این 12 سال داد خیلی کمتر از این ارقام بود. با توجه به اینکه ساخت هر کیلومتر مترو با واگن‌ها 230 میلیارد تومان هزینه دارد، در طول سال‌های اخیر کل بودجه‌ای که از سوی دولت در اختیار مترو قرار گرفته، کمتر از 100 میلیارد تومان بوده، یعنی با بودجه‌های دولتی کمتر از 350 متر مترو ساخته می‌شده اما در همین شرایط خطوط 6، 7 و 8 مترو ساخته شد و خط 3 نیز با ایستگاه‌های متعدد در اختیار مردم قرار گرفت.

 

* پایان کار مترو با آغاز کار اصلاح طلبان

خلاصه عملکرد شهرداری تهران در دوره جدید را رئیس شورای شهر تهران گفت. محسن هاشمی‌رفسنجانی خود اقرار کرد که «در ۳ سال گذشته یک کیلومتر مترو هم نساختیم!»  شورای پنجم و شهرداری این دوره نه‌تنها نتوانسته بر آنچه محمدباقر قالیباف در طول این سال‌ها به خطوط مترو افزوده، اضافه کند، بلکه برای آنکه شوآفی از کار کردن را به نمایش بگذارد، خط 7 مترو را که آخرین پروژه بهره‌برداری شده توسط قالیباف پیش از تحویل مسؤولیت بود با دلایل غیرمنطقی متوقف کرد. قالیباف اسفندماه سال 95 با تکمیل زیرساخت‌های خط 7 در مراسم تست گرم آن حضور یافت و وعده داد 5 تا 7 ایستگاه آن در خردادماه 96 برای استفاده مردم گشایش یابد. با شروع به فعالیت خط 7 در خردادماه، تخریب‌ها و انتقادات نسبت به ایمن نبودن آن آغاز شد و برخی اعضای اصلاح‌طلب شورای شهر بارها جلسات شورا را به همین خاطر متشنج کردند. حتی حضور مدیران مترو و بازدید اعضای شورای شهر از خط 7 مترو افاقه نکرد و تخریب‌ها ادامه داشت. شورای پنجم پس از حدود 2 ماه از آغاز به کار خود، نخستین پروژه‌اش را با تعطیلی خط 7 مترو رقم زد! در حالی که تمام زیرساخت‌های خطوط مترو تکمیل شده و آماده بود و تنها امور مربوط به تجهیز ایستگاه‌ها باقی مانده بود، مدیریت جدید شهری حتی نتوانست در طول 9 ماه یک ایستگاه مترو افتتاح کند و دستاوردش تعطیلی خط 7 و استفاده 8 ساعته از خط 8 به جای بهره‌برداری 24 ساعته از آن است؛ خط 8 مترو برای رفاه حال مسافران فرودگاه امام 24 ساعته فعالیت می‌کرد. از آبان سال 96 تا تیرماه 97 نسبت به افتتاح مجدد خط 7 مترو اظهارات و قول‌های متعددی از سوی مدیران شهری و اعضای شورای شهر پنجم داده شد و  دست آخر این خط با 450 روز تاخیر راه‌اندازی شد. حالا اما این همه کار نکردن شهرداری تهران منوط شده به فروش اوراق سرمایه‌گذاری که در قالب 1500 میلیارد تومان اوراق مشارکت توسعه مترو و اتوبوس عرضه خواهد شد. محسن هاشمی اظهار داشته است که «از طریق این اوراق مدیران شهری امکان افتتاح هر ماه یک ایستگاه مترو در پایتخت را خواهند داشت و دیگر بهانه‌ای در این زمینه ندارند و می‌توانیم امسال شاهد بهره‌برداری ۱۲ ایستگاه جدید مترو در پایتخت باشیم». ظاهرا بخشی از این اوراق جهت تأمین 105 دستگاه واگن و 120 اتوبوس در نظر گرفته می‌شود.