گروه سیاسی: موضوع تمدید تحریم‌های تسلیحاتی علیه ایران همچنان یکی از اخبار اصلی رسانه‌های جهان است. مقامات آمریکایی معتقدند فارغ از نظر بقیه کشورهای عضو شورای امنیت، تحریم‌ها 20 سپتامبر (30 شهریور) علیه ایران برمی‌گردد و هر کشوری که به این تحریم‌ها بی‌توجه باشد مورد تحریم‌های یکجانبه آمریکا قرار می‌گیرد. اما دولت روحانی در مواجهه با بدترین سناریو یعنی تمدید تحریم‌های تسلیحاتی که البته احتمال وقوع آن از بقیه سناریوها کمتر است چه واکنشی باید از خود نشان دهد؟ 

در 7 سال گذشته دولت روحانی عمده‌ انرژی و سرمایه خود را در مسیر توافق با غرب (برجام) صرف کرده است. در دوران مذاکرات هسته‌ای، حامیان توافق ادعا می‌کردند «هر روز تاخیر در توافق 100 میلیون دلار به اقتصاد کشور ضرر می‌زند» و اینگونه افکار عمومی را برای پذیرش برجام قانع کردند. اما پس از اجرای برجام دولت متوجه شد برخلاف تصور قبلی، بانک‌های بزرگ با ایران همکاری نمی‌کنند و درآمدهای نفتی همچنان از دسترس ایران خارج است. با این وجود، در 28ماهی که برجام اجرا شد- 26 دی 94 تا 18 اردیبهشت 97- مهم‌ترین توجیه دولت برای حضور در برجام، «افزایش فروش نفت» بود. 

پس از خروج آمریکا از برجام در 18 اردیبهشت 97، دولت به «وعده‌های اروپا» امید بست. اروپا وعده داده بود از ایران نفت می‌خرد و برای تسویه آن یک کانال مالی ایجاد می‌کند. با وجود اینکه توافق برجام بشدت نامتوازن شده بود اما دولت همچنان با تکیه بر وعده‌های اروپا حضور خود در برجام و اجرای تعهدات هسته‌ای را توجیه می‌کرد. اما با گذر زمان وعده‌های اروپا پوچ از آب درآمد و شرکت‌ها و بازیگران اقتصادی اروپایی یکی پس از دیگری با ایران قطع رابطه کردند و دولت‌های اروپایی در برابر این اتفاق، اقدامی انجام ندادند. اروپا خرید نفت از ایران را به صفر رساند و در نهایت برای تسویه مالی تجارت با ایران، ابزاری به نام اینستکس ایجاد کرد. به مرور زمان مشخص شد اینستکس برای وقت‌کشی و امیدوار نگه داشتن ایران ایجاد شده است، نه برای تسویه تعاملات تجاری. 

دولت با تاخیر و پس از یک سال، از 18 اردیبهشت 98 تا 15 دی 98 در 5 گام، «بخش کوچکی» از تعهدات هسته‌ای خود را کاهش داد. با این وجود، اما هسته‌ سخت و اصلی تعهدات برجامی یعنی بازرسی و نظارت آژانس بین‌المللی انرژی اتمی دست‌نخورده باقی مانده است. علاوه بر آن برخلاف ادعای دولت، بخش‌های عملیاتی زیادی از برجام باقی مانده است که همچنان ایران متعهد به آنهاست. اگر بخواهیم به صورت کمی تعهدات باقیمانده برجامی ایران را محاسبه کنیم، 51 بند از 81 بند تعهد هسته‌ای ایران در ضمیمه یک برجام (هم از جنس عملیاتی و هم از جنس بازرسی) باقی مانده است. 

پس از روشن شدن فریب اروپا، دولت روحانی برای توجیه اجرای برجام، بر قطعنامه‌های شورای امنیت سازمان ملل تمرکز کرد. شورای امنیت در سال‌های پیش از برجام در چند قطعنامه، تحریم‌های هسته‌ای، تسلیحاتی و موشکی علیه ایران اعمال کرده بود. در قطعنامه 2231 که تایید‌کننده برجام است، تحریم‌های هسته‌ای تعلیق و تحریم‌های تسلیحاتی و موشکی تجمیع و تمدید شدند. 

دولت ادعا می‌کرد قطعنامه‌های تحریمی لغو شده‌ است و ایران از مزایای لغو این تحریم‌ها استفاده می‌کند! بنابراین برای بهره‌مندی از این امتیازات باید در برجام بمانیم. علاوه بر این روحانی 23 آبان‌ماه سال گذشته یعنی ۲ روز قبل از افزایش قیمت بنزین به مردم وعده داد: «اگر برجام را یک سال دیگر نگه داریم، تحریم تسلیحاتی ایران برداشته خواهد شد و براحتی می‌توانیم سلاح لازم را خرید و فروش و به دنیا صادر کنیم». 

 

* صفر شدن امتیازات ایران در برجام

با نزدیک شدن موعد رفع تحریم‌های تسلیحاتی در27 مهر 99 آمریکا تلاش کرد این تحریم‌ها را تمدید کند. قطعنامه آمریکا برای تمدید تحریم‌های تسلیحاتی در تاریخ 24مرداد99 از طرف شورای امنیت سازمان ملل رد شد. با این وجود آمریکا ادعا می‌کند طبق بند10 قطعنامه 2231 همچنان یکی از اعضای مشارکت‌کننده (عضو هیأت موسس) برجام است و این حق را دارد که مکانیسم ماشه را فعال کند. 

مکانیسم ماشه به روندی در برجام و قطعنامه 2231 گفته می‌شود که مطابق آن، شکایت یکی از اعضای مشارکت‌کننده در برجام می‌تواند منجر به بازگشت همه قطعنامه‌های تحریمی سازمان ملل علیه ایران شود. آمریکا ادعا می‌کند بدون نیاز به بندهای 36 و 37 برجام و صرفا از طریق بندهای 10 و 11 قطعنامه می‌توان این مکانیسم را فعال کرد و طی 30 روز همه قطعنامه‌های قبلی را بازگرداند. لذا آمریکا در تاریخ 30 مرداد 99 اعلامیه‌ای را برای فعال کردن مکانیسم ماشه و بازگرداندن تحریم‌های سازمان ملل به شورای امنیت ارائه کرد. 

در اینکه مکانیسم ماشه فعال شده است یا نه، اختلافات جدی بین آمریکا، اروپا، روسیه، چین و ایران وجود دارد. اما این اختلاف فرصت بسیار خوبی برای ایران است تا در برابر بازگشت تحریم‌های سازمان ملل بایستد. آمریکا اعلام کرده است که تحریم‌های سازمان ملل 30 شهریور علیه ایران بازخواهد گشت. پذیرش این تحریم‌ها از سوی کشورهای دیگر (اروپا، چین، روسیه و دیگران) وابستگی بسیار زیادی به رفتار ایران دارد. به هر حال، احتمال بازگشت قطعنامه‌ها در روزهای آینده نباید از سوی ایران نادیده گرفته شود. درصورت بازگشت تحریم‌های شورای امنیت، عملا امتیازات ایران از برجام به صفر خواهد رسید. 

 

* انفعال ایران؛ جسارت بیشتر آمریکا

رفتار و واکنش ایران در این مقطع زمانی می‌تواند نقش مهمی در شکل‌گیری ذهنیت و ادراک طرف مقابل داشته باشد. نیکی هیلی (نماینده پیشین آمریکا در سازمان ملل) چند روز قبل از خروج آمریکا از برجام گفته بود: «اگر ما از توافق خارج شویم، ایران خارج نخواهد شد» و موگرینی در روز خروج آمریکا از برجام، گفته بود روحانی تضمین داده است از برجام خارج نخواهد شد. بنابراین آمریکا زمانی از برجام خارج شد که مطمئن شده بود ایران دست به اقدام متقابل نخواهد زد. در موضوع بازگشت تحریم‌های شورای امنیت نیز رفتار ایران بسیار اهمیت دارد. 

متاسفانه نشانه‌هایی وجود دارد که دولت روحانی در برابر بازگشت احتمالی تحریم‌های شورای امنیت- هر چند این احتمال ضعیف باشد- در موضعی منفعلانه دست به اقدامی نخواهد زد. گروه بین‌المللی بحران از یک مقام ایرانی نقل قول کرده است: «ایران با امید به تغییر در دولت آمریکا، سعی خواهد کرد کاری نکند که احتمال بازگشت دولت بعدی آمریکا به برجام را به خطر بیندازد». رویترز به نقل از یک مقام ایرانی که در جریان مذاکرات هسته‌ای ایران بوده، مدعی شده است: «حتی اگر آمریکایی‌ها بزرگ‌ترین اشتباه خود یعنی استفاده از مکانیسم ماشه را انجام دهند، تصمیم ایران ماندن در برجام است. ما همچنان اینجا خواهیم بود اما ترامپ ممکن است چند ماه دیگر در کاخ سفید نباشد». باربارا اسلیوین، مسؤول میز ایران در اندیشکده شورای آتلانتیک نیز در رابطه با پاسخ احتمالی ایران به بازگشت قطعنامه‌های تحریمی گفته است: «من فکر می‌کنم که ایرانی‌ها کمی جیغ و داد خواهند کرد ولی همچنان قصد دارند برجام حفظ شود تا دولت بعدی آمریکا به آن بازگردد». 

 

* لزوم اقدام متقابل از سوی مجلس شورای اسلامی

همانطور که ذکر شد، 51 بند از 81 بند تعهدات هسته‌ای ایران در ضمیمه یک برجام (هم از جنس عملیاتی و هم از جنس بازرسی) باقی مانده است. مهم‌ترین بخش تعهدات ایران در برجام، نظارت‌های بی‌سابقه آژانس بر تاسیسات هسته‌ای کشور بود، این نظارت‌ها برای آمریکا از غنی‌سازی 20درصد هم مهم‌تر است. آمار محمدجواد ظریف از میزان این نظارت‌ها تکان‌دهنده است. ظریف در نامه خود به شورای امنیت سازمان ملل گفته است: «از سال 2016 تا 2019، 92 درصد کل بازرسی‌های آژانس، در ایران صورت گرفته است»! یعنی ایران 92 درصد تحت بازرسی آژانس است و همه کشورهای دیگر جهان 8 درصد! 

در چنین شرایطی برای تغییر محاسبات طرف مقابل و جلوگیری از اجرای یکطرفه برجام، همه امیدها به مجلس است. مجلس شورای اسلامی می‌بایست قانونی جهت توقف همه تعهدات هسته‌ای تصویب کند تا بازرسان آژانس اخراج شوند و دوربین‌هایش جمع‌آوری شود و به هر تعهد باقیمانده در برجام خاتمه دهد. 

دولت روحانی حتی باید به بی‌عملی و نادیده گرفته شدن منافع ایران توسط کشورهای غربی که طی 7 سال گذشته گمان می‌کرد می‌تواند از طریق کشورهای غربی به منافعی دست پیدا کند، واکنش متناسب و درخور نشان دهد. تلاش آمریکا برای به بن‌بست کشاندن برجام عملا این فرصت را به ایران می‌دهد که بدون فشار بین‌المللی به گسترش برنامه هسته‌ای خود- که 6 سال در نتیجه برجام در شدیدترین محدودیت‌ها قرار داشت- دست بزند. در این راه خلأ بی‌عملی و انفعال دولت باید توسط مجلس پر شود. مجلس شورای اسلامی بویژه کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی باید با رصد دقیق تحولات مربوط به اقدام آمریکا در راه‌اندازی مکانیسم ماشه، با بررسی احتمالات مختلف، سناریوی مناسب را در صورت تحقق هر یک از این احتمالات در دستور کار قرار دهد. بازگشت تحریم‌های شورای امنیت و اجرایی شدن این تحریم‌ها توسط آمریکا و تحریم کشورها و شرکت‌های طرف قرارداد با ایران در زمینه مبادلات تسلیحاتی- هر چند دیگر کشورهای شورای امنیت معتقد باشند این تحریم‌ها غیرقانونی است- یکی از گزینه‌های محتمل است. در صورتی که آمریکا مدعی شود به دلیل بازگشت تحریم‌ها؛ شرکت‌ها یا کشورهای طرف معامله با ایران با تحریم مواجه می‌شوند، عملا به معنای بالا رفتن ریسک معامله تسلیحاتی با ایران و احتمالا محقق نشدن این دسته معاملات است. مجلس با در نظر گرفتن این سناریو باید دولت را مکلف کند در صورت هر گونه اقدام کشورها علیه برجام و محقق نشدن امتیازاتی که قرار بود از قبل برجام نصیب ایران شود، تمام محدودیت‌های برجامی برداشته می‌شود. این گام مجلس یک گام حیاتی برای حفاظت از منافع ایران است. باید دید نمایندگان تا چه حد در جهت تامین منافع هسته‌ای ایران اقدام می‌کنند؟