گروه فرهنگ و هنر: ما از همسایه جنوبی بی‌خبریم، با اینکه سالانه کلی حاجی به مکه و مدینه می‌فرستیم اما اطلاعات‌مان از رژیم سعودی ناچیز است. چرا می‌گوییم ناچیز! به این خاطر که آن اندازه که امروز این رژیم نوپای 80 و چندساله برای کشور ما نقشه می‌کشد و این اندازه که در مناسبات بین‌المللی با پول نفت نقش ایفا می‌کند، برای ما شناخته‌شده نیست. ضمن اینکه از داخل عربستان هم جز مکه و مدینه، آنچنان که باید خبر نداریم. در سال‌های اخیر با توسعه شبکه‌های اجتماعی، راه برای گفتن از هزارتوی مخوف خاندان پادشاهی رژیم عربستان و اداره خانوادگی و هزار فامیل این کشور که به نام سعودی خورده، باز شده است. کتاب‌هایی در این سال‌ها منتشر شده است که عناوین‌شان بسیار جذاب است. یعنی روی جلد با عنوانی مواجه می‌شوید که گویی هیچ ناگفته‌ای از عربستان باقی نخواهد گذاشت. واقعیتش هر کدام از این کتاب‌ها چیزی دارند درباره رژیم سعودی ولی شاید هیچ کدام به اندازه متن تاریخ و مستند تاریخی و روایت شفاهی آدم‌ها و اتفاق‌ها جذاب نباشند. مثلا کتاب «صلحی که همه صلح‌ها را برباد داد» نوشته دیوید فرامکین ترجمه حسن افشار یکی از مرجع‌ترین کتاب‌ها برای پی بردن به راز تاسیس رژیم سعودی بعد از فروپاشی عثمانی است. در کنار این کتاب‌ها، برخی خاطرات و نوشته‌هایی هم که درباره عربستان منتشر شده نیز خواندنی است، خواندنی برای اینکه دریابیم بیش از یک‌ جغرافیا و یک حکومت، با موجود و مولودی عجیب‌الخلقه طرفیم. این روزها شبکه مستند، با پخش مستند «پسران سعود» تلاش می‌کند کمی اطلاعات عمومی ما درباره عربستان سعودی را به روز کند. تاسیس رژیم سعودی، استفاده از تفکرات وهابیت در حاکمیت سعودی و مناسبات قدرت در خاندان سعود بخش‌های اصلی این مستند ۴ قسمتی است. به همین بهانه با وحید فرجی، سازنده مستند «پسران سعود» به گفت‌وگو نشستیم.

***

* آقای فرجی! این روزها مجموعه مستند «پسران سعود» از شبکه مستند سیما در حال پخش است؛ درباره جزئیات پخش این مجموعه توضیح می‌دهید؟

این مستند 4 قسمتی درباره فرازهای مهمی از کشور عربستان سعودی است و به 4 موضوع اصلی می‌پردازد؛ به عنوان مثال قسمت اول این مجموعه که بتازگی روی آنتن شبکه مستند رفته است، درباره چگونگی پیدایش عربستان سعودی است. داستان از جنگ اول جهانی شروع شده و کش و قوس قدرت‌های بزرگ و فروپاشی امپراتوری عثمانی را به تصویر می‌کشد. همچنین نگاهی به نقش کشورهای فرانسه و انگلیس در شکل‌دهی کشورهای عربی بعد از جنگ اول جهانی دارد که یکی از این کشورها عربستان سعودی است. 

 

* آیا هر 4 قسمت مستند به یک موضوع خاص درباره عربستان سعودی پرداخته است؟

در مجموع همان‌طور که از عنوان برنامه «پسران سعود» بر می‌آید، هر 4 قسمت این مجموعه مستند به بررسی احوالات خاندان آل‌سعود پرداخته است به طوری که در قسمت دوم به این موضوع پرداخته شده است که خاندان سعود چگونه با استفاده از تفکرات وهابیت منتسب به محمد بن‌عبدالوهاب و گروه‌های ذیل‌ همین تفکر (اخوان) مسیری را منتهی به القاعده و داعش ایجاد کردند. این موضوع را از جنبه تاریخی و مذهبی بررسی کرده‌ایم، در مجموع باید گفت در این قسمت سعی کرده‌ایم روند تاریخی شکل‌گیری و گسترش این تفکرات را مورد بررسی قرار دهیم. 

 

* همان‌طور که پیش از این اعلام شده، در قسمت سوم مستند به چگونگی به قدرت رسیدن آل‌سعود در عربستان پرداخته‌اید؛ درباره جزئیات این قسمت توضیح می‌دهید؟

البته از آنجا که هنوز قسمت نخست مجموعه مستند روی آنتن رفته است، اجازه بدهید درباره قسمت‌های دوم، سوم و چهارم مجموعه جزئیات زیادی مطرح نکنم اما به طور کلی باید گفت، قسمت سوم مجموعه مستند درباره شاکله هرم قدرت در عربستان است و برای تبیین آن پرونده بندر بن‌سلطان، نوه عبدالعزیز را به عنوان نمونه‌ای از هرم قدرت در عربستان باز کرده‌ایم؛ اینکه پدر او چه جایگاهی در خاندان سعود دارد و چگونه توانسته به چنین قدرتی برسد. البته داستان‌های فرعی دیگری نیز در کنار آن وجود دارد که از آن جمله می‌توان به ارتباط این مدل از حکومت با غرب بویژه آمریکا و انگلیس اشاره کرد. 

همچنین ذکر این نکته خالی از لطف نیست از آنجا که اخبار و رویدادهای کشور همسایه عربستان برای مخاطبان ایرانی از جذابیت خاصی برخوردار است، قسمت چهارم این مستند به جذاب‌ترین قسمت آن بدل خواهد شد، زیرا قسمت چهارم مستند «پسران سعود» به تاریخ روابط عربستان سعودی با ایران از زمان پیدایش آن در دوران پهلوی تا به امروز می‌پردازد که نگاه متفاوت به این مساله به جذابیت‌های آن افزوده است. 

 

* اگر بخواهید به ویژگی بارز این مستند اشاره کنید، آن چه خواهد بود؟

به نظرم یکی از ویژگی‌های پررنگ مجموعه مستند «پسران سعود» به پخش تصاویر آرشیوی دیده ‌نشده بازمی‌گردد که پخش این تصاویر توجه مخاطبان ایرانی را به خود جلب می‌کند.

 

* اجازه بدهید یک سؤال را خیلی شفاف و صریح بپرسم و آن اینکه خیلی از جوانان مستندساز از عدم دسترس آسان به آرشیوها گلایه می‌کنند؛ آیا شما برای برای دسترسی به آرشیو غنی‌ای که اشاره کردید از لابی خاصی استفاده کردید؟

در وهله اول درباره گلایه برخی مستندسازان باید بگویم این گلایه‌ها کاملا بحق است، زیرا یکی از موضوعاتی که در حوزه مستندسازی کشورمان وجود دارد، این است که مستندهای تاریخی آرشیومحور کمتر ساخته می‌شود و آن هم یک دلیل بیشتر ندارد و تا زمانی که دسترسی به آرشیوها برای مستندسازان سخت و دشوار باشد، شاهد ادامه همین روال خواهیم بود. البته در خیلی از موضوعات، آرشیو کمی وجود دارد و اگر آرشیوی هم وجود داشته باشد، نهادهای مختلف برای ارائه آن به مستندساز به‌سختی همکاری می‌کنند. 

در مجموع این اتفاقات است که شاهد هستیم بسیاری از دست‌اندرکاران مستندهای اینچنینی را خیلی جدی نمی‌گیرند و فیلم‌هایی از این دست به‌رغم تمام اهمیتی که دارند به جایگاه واقعی خود نمی‌رسند. این موضوع در حالی است که در 3-2 سال اخیر فیلم‌های آرشیوی زیادی در خارج از ایران ساخته می‌شود و برای مخاطبان ایرانی هم جذابیت‌های زیادی دارد اما متاسفانه در اینجا، عمدتا کمترین برآوردهای مالی را به مستند آرشیوی می‌دهند، چرا که وقتی گفته می‌شود فیلمی آرشیوی است همه تصور می‌کنند خیلی ساده ساخته می‌شود. به نظرم این رویکرد غلط باید هر چه سریع‌تر تغییر کند. 

 

* خب! این مسأله شاید از نداشتن اطلاعات کافی از روند تولید اینگونه مستندها نشأت می‌گیرد.

دقیقا همین‌طور است، متاسفانه برخی‌ها فقط خروجی کار را تماشا می‌کنند و از روند طولانی و سخت تولید هیچ اطلاعاتی ندارند و در نتیجه قضاوت اشتباهی درباره این آثار انجام می‌دهند. به عنوان مثال برای تولید همین مجموعه مستند «پسران سعود» یک تیم کامل حدود 2 سال سختی‌های بسیاری را متحمل شدند تا یک مجموعه مستند 4 قسمتی برای مخاطبان ساخته شود. 

 در مجموع روند تحقیق و پژوهش این مستند 4 قسمتی تا پایان تدوین قسمت آخر مجموعه ادامه داشت و از زمان آغاز تحقیق برای ساخت این مستند تا پایان تصویربرداری و تدوین آن بیش از 2 سال زمان برد. 

 

* شما قبل از ساخت مستند «پسران سعود»، یک مستند با همین حال‌و‌هوا درباره آمریکا هم ساخته بودید؛ تجربه تولید آن اثر چقدر در ارتقای سطح کیفی «پسران سعود» مثمرثمر واقع شد؟

همان‌طور که اشاره کردید مستند «پسران سعود»، دومین تجربه کاری‌ام است که به صورت آرشیومحور تولید شده است و قبل از آن مجموعه «روزهای آزادی» با محوریت آمریکا را با همین رویکرد ساخته بودم و همانجا با سختی‌های اثر آرشیو‌محور آشنا شدم؛ سختی‌هایی که هر کدام نفس تیم تولید‌کننده را می‌گرفت، زیرا دسترسی به آرشیوها بسیار کار پیچیده‌ای است و شما باید برای پیدا کردن یک دقیقه تصاویر آرشیوی مرتبط با محتوا روزها در سایت‌ها، شبکه‌ها و حتی وبلاگ‌های خارجی جست‌وجو کنید تا اینکه تصاویری باکیفیت و مرتبط پیدا کنید. از سوی دیگر برخی مواقع باید برای دسترسی به آرشیو خارجی‌ها هزینه کرد و ما در مستند «پسران سعود» همین کار را کردیم و بخش قابل توجهی از هزینه مستند را خرج خرید آثار خارجی کرده‌ایم. 

ذکر این نکته هم ضروری است که در تدوین اینگونه مستندها، کارگردان باید یک روایت قصه‌گونه از تصاویر آرشیوی ارائه دهد تا از یکنواختی مستند کاسته شود. در نهایت تیم تولید «پسران سعود» در تولید این مستند تمام تلاش خود را کردند که با رعایت نکات ذکر‌شده، مستندی تولید شود که با پخش آن از شبکه مستند، تصاویر آرشیوی دیده‌نشده‌ای با یک روایت جذاب برای مخاطبان نمایش داده شود تا به جذابیت مستند کمک کند. 

 

* در پایان درباره زمان پخش این مجموع مستند توضیح دهید.

مجموعه مستند «پسران سعود» از ۱۳ شهریور در جدول پخش شبکه مستند قرار گرفته و پنجشنبه‌ها ساعت ۲۲ روی آنتن می‌رود، همچنین تکرار این مستند هم روز بعد ساعت ۱۰ خواهد بود. 

***

«از آنجا که از اوضاع جامعه سعودی و داخل کشور عربستان اخبار خیلی کمی بیرون می‌آید و حتی خبرگزاری‌های بزرگ دنیا هم آنجا کم‌کار هستند، دیدن یک کتاب درباره شرایط داخلی عربستان می‌تواند بسیار جذاب به نظر برسد. این کتاب که حاصل تحقیقات یک پژوهشگر آمریکایی است، می‌تواند بسیار مفید و قابل استفاده باشد. اگر چه «هزارتوی سعودی» زمستان ۹۶ توسط نشر اسم ترجمه و چاپ شده اما این کتاب سال ۲۰۱۲ نوشته و منتشر شده است. کتاب البته همچنان کتاب مهمی است، چرا که خیلی از ساختارها و اصول اساسی از سال 2012 تاکنون، با تغییر خاصی مواجه نبوده و جامعه عربستان در واقع همان جامعه است. 

***

«اینکه چطور آمریکایی‌ها می‌توانند با عباراتی نظیر «گاو شیرده» درباره یک حکومت مانند «رژیم سعودی» صحبت کنند یا اینکه سران رژیم سعودی نمی‌توانند پاسخ‌‌های شرافتمندانه‌ای به توهین‌‌های اینچنینی بدهند، به خودی خود مسأله مهمی برای پژوهش است. برای یافتن پاسخ این سوال باید سفری به درازای تاریخ داشت. «سفری از دل عشیره به قلب نفت جهان»؛ عبارتی که زیر عنوان کتاب زندگینامه خودنوشت وزیر سابق نفت عربستان آمده است. زندگینامه «علی النعیمی» با عنوان «برآمده از صحرا» سال ۹۷ توسط نشر رود منتشر شد.