گروه فرهنگ و هنر: در دوران دفاع‌مقدس آثار متعددی در حوزه موسیقی تولید و منتشر شد تا از این طریق اهالی موسیقی در تزریق روحیه به مردم و رزمندگان در دوران سخت جنگ تحمیلی سهیم باشند، البته پس از دوران دفاع‌مقدس و تا به امروز آثار مختلفی از سوی هنرمندان سبک‌های مختلف موسیقی تولید شده که در این میان آثار درخشان کم نیستند اما به جرأت باید گفت آثاری که در دوران دفاع‌مقدس منتشر شده‌اند، شاید به این دلیل که در همان فضای دوران دفاع‌مقدس برای نخستین‌بار شنیده شده‌اند، به شکلی در خاطر جمعی ایرانیان ثبت شده‌اند که از این میان 5 اثر بیشتر از سایر آثار طی این سال‌ها مورد توجه قرار گرفته است. 

قطعه «کاروان» یا «کاروان شهید» یکی از تصنیف‌های ارزشمند دوران دفاع‌مقدس است که با شعری از محمد ذکایی توسط شهرام ناظری و زنده‌یاد محمدرضا لطفی تولید شده است. ماجرای تولید این اثر نیز در نوع خودش جالب است؛ در روزهای ابتدایی جنگ یکی از دوستان شهرام ناظری به شهادت می‌رسد، ناظری در واکنش به این رویداد، سراسیمه به کرمانشاه می‌رود تا در مراسم خاکسپاری وی شرکت کند. در طول این مراسم ملودی قطعه کاروان شهید به ذهن ناظری خطور و پس از بازگشت به تهران، این ملودی را در نشستی مشترک با محمدرضا لطفی و هوشنگ ابتهاج اجرا می‌کند و همان‌جا ایده ساخت این تصنیف شکل می‌گیرد و لطفی برایش مقدمه‌ای در آواز شوشتری می‌نویسد و این اثر با صدای شهرام ناظری و همراهی اعضای گروه «شیدا» ضبط می‌شود و همراه با قطعات دیگر در آلبوم «چاووش 8» جا می‌گیرد. 

بعدا اجرای مفصل‌تری از آن به همراه یک پیش‌درآمد، در آلبوم چاووش ۸ گنجانده شد، پس از آن لطفی تا حدود ۳۰ سال این قطعه را اجرا نکرد. سال ۱۳۸۷ وی در مراسمی در بیستمین جشنواره موسیقی فجر که در تالار بزرگ کشور در تهران برگزار شد، این قطعه را به همراه چند قطعه دیگر از آثار خود اجرا کرد. 

این اثر، جزو نخستین قطعات موسیقی بود که پس از انقلاب اسلامی در ایران منتشر شد؛ این قطعات را آغازگر فصلی تازه در موسیقی ایران دانسته‌اند. 

«دایه دایه وقت جنگه» یکی از آثار حماسی موسیقی نواحی محسوب می‌شود که خیلی‌ها از این اثر به عنوان شاهکار موسیقی اقوام درباره دفاع‌مقدس نام می‌برند. این اثر با تنظیم مجتبی میرزاده و خوانندگی رضا سقایی ضبط شده بود که همزمان با آغاز جنگ تحمیلی منتشر شد و نکته جالب آنکه قدمت ترانه و ملودی این اثر به زمان جنگ اول جهانی بازمی‌گردد. مرحوم رضا سقایی اواخر دفاع‌مقدس در شهر ازنا بر اثر اصابت ترکش یک بمب مجروح می‌شود و حنجره‌اش آسیب می‌بیند و تا پایان عمر با بیماری دست‌و‌پنجه نرم می‌کرد. 

این آهنگ بعدها توسط هنرمندان دیگری از جمله فرج علیپور، میرزاوند و... بازخوانی شده است. دایه دایه یکی از مشهورترین آهنگ‌های لری است. در زبان لری واژه دا به معنی مادر است و کلمات دایه، دالکه و دایا (پیر زن) نیز از مشتقات همین واژه هستند. 

بدون شک محمد گلریز را می‌توان یکی از ماندگارترین و فعال‌ترین خواننده‌های عرصه موسیقی انقلابی و دفاع‌مقدس دانست که صدایش به عنوان میراث شفاهی ایران در سازمان میراث فرهنگی ثبت شده‌ است. در حوزه دفاع‌مقدس هم آثار خاطره‌انگیزی را خلق کرده است که از این میان می‌توان به قطعه «خجسته باد این پیروزی» اشاره کرد. این اثر به آهنگسازی احمدعلی راغب و صدای محمد گلریز یکی دیگر از آثار ماندگار دوران دفاع‌مقدس است و پس از آزادسازی خرمشهر تولید شده است. شعر این اثر سروده زنده‌یاد حمید سبزواری است و در آن مقطع توسط ارکستر صداوسیما اجرا شد. گلریز درباره ساخت این اثر گفته است، یکی از کارهایی که خوانده‌ام و بسیار مورد توجه مردم قرار گرفت، اثر «خجسته باد این پیروزی» بود. به یاد دارم که حدود یکی دو ماه قبل از عملیات بیت‌المقدس که برای آزادی خرمشهر انجام شد، به ما سفارش دادند که یک پیروزی بزرگ در راه داریم و باید یک سرود حماسی با این مشخصات بخوانیم ولی ما نمی‌دانستیم به چه منظور است. «کجایید ‌ای شهیدان خدایی» هم از اشعار ماندگار تاریخ موسیقی انقلاب و دفاع‌مقدس به‌شمار می‌رود؛ اثری که با شعری از مولانا سال 1358 تولید و پخش شد و همان ایام توسط ارکستر سمفونیک تهران به رهبری حشمت سنجری و با صدای هوشنگ کامکار در استودیوی «بل» ضبط شد. این اثر در آن مقطع بر اساس حال و هوای روزهای ابتدایی پس از انقلاب ضبط شده بود که شهرام ناظری هم سال 1360 آن را اجرا و ضبط کرد. این قطعه اگر چه قبل از دفاع‌مقدس ساخته شد اما همخوانی حال و هوای آن با روزهای جنگ آن را به اثری مطرح تبدیل کرد که البته استفاده مولانا از واژه شهید نیز در این محبوبیت بی‌تاثیر نبود. 

قطعه «شهر خون» به آهنگسازی و خوانندگی حسام‌الدین سراج و شعر ناصر پلنگی در سال‌های ابتدایی جنگ تحمیلی هم از آثار ماندگار دفاع‌مقدس است؛ این اثر که قطعه‌ای از آلبوم «نینوا» است، نخستین تولید موسیقایی حوزه هنری به حساب می‌آید. آلبوم «نینوا» شامل قطعات مختلفی است که 3 اثر از آن با نام‌های «همپای جلودار» با دکلمه فرج‌الله سلحشور، «شهر خون» و « گلبرگ سرخ لاله‌ها» درباره دفاع‌مقدس است. 

حال که صحبت از حسام‌الدین سراج به میان آمده است، بد نیست اشاره شود که سراج به همراه محمد گلریز از نخستین خواننده‌هایی هستند که در جهبه‌های دفاع‌مقدس تجربه اجرا دارند. به همین بهانه با سردار محمدباقر نیکخواه، مسؤول بخش تبلیغات جنگ گپی کوتاه داشتیم. 

سردار نیکخواه بهرامی که چند سالی است به علت تصادف شدیدی که داشته، خانه‌نشین شده است، درباره حضور حسام‌الدین سراج در جبهه‌ها گفت: خاطرم است حسام‌الدین سراج را ‌بردیم 2 کیلومتری خط مقدم در محل هتل آزادی امروزی، آهنگ «گلبرگ سرخ لاله‌ها در کوچه‌های ما بوی شهادت می‌دهد» را اجرا کرد. منتها ارکستر ایشان را به علت دیده نشدن توسط رزمنده‌ها (به خاطر حساسیت‌های آن موقع) پشت‌پرده‌ای مشکی قرار دادیم که این مساله به علت وجود ناهماهنگی میان خواننده و ارکستر به علت یکجا نبودن، برخی مواقع موجب بروز اتفاقات جالب و بامزه‌ای هم می‌شد. 

وی در بخش دیگری از سخنانش به حضور اهالی ادبیات در جبهه‌ها اشاره کرد و گفت: در حوزه فرهنگ و ادب هر کسی را که شما بگویید ما یک بار به جبهه‌ها برده‌ایم، حتی شعرا را؛ به طور مثال مرحوم سپیده کاشانی، اوستا و مرحوم لاهوتی و از چهره‌های دیگر چون مرحوم سبز‌واری، سیمین‌دخت وحیدی، حبیب‌الله بیگی و استاد مشفق را خط مقدم جبهه‌ها می‌بردیم تا به قول خودشان برای نوشتن، آنجا حس بگیرند. 

وی در پایان گفت: بد نیست اشاره‌ای هم به حضور کارگردان‌های مختلف در جبهه‌ها داشته باشم، احمدرضا درویش، جواد شمقدری، فرج‌الله سلحشور، جمال شورجه، مرحوم رسول ملا‌قلی‌پور و ابراهیم حاتمی‌کیا با دوربین‌های سوپر 8 آن موقع از صحنه‌های جنگ فیلمبرداری می‌کردند، البته آن زمان هم شهید آوینی در جبهه‌ها با آن دوربین کار می‌کرد که با برنامه «حقیقت» شروع به کار کرد و سپس روایت فتح به وجود آمد، همچنین گزارشگران متعددی از صداوسیما در جبهه‌ها فعال بودند که از جمله آنها می‌توان به نظام اسلامی و نوباوه اشاره کرد که در آن زمان جوان و بی‌تجربه بودند.