گروه اقتصادی: طبق آخرین گزارش‌های گمرک جمهوری اسلامی ایران، بنزین در صدر کالاهای صادراتی کشور در ۶‌ماه نخست سال جاری است. در شرایطی که به دلیل تحریم و شیوع کرونا، کشور با کمبود شدید درآمد ارزی مواجه است صادرات بنزین به مهم‌ترین منبع درآمد ارزی کشور تبدیل شده است. پیش از این زنگنه، وزیر نفت گفته بود ایجاد پالایشگاه محیط زیست را به کثافت می‌کشاند.

رئیس‌کل گمرک جمهوری اسلامی ایران اخیرا برخی جزئیات تجارت کشور در 6 ماه نخست سال جاری را اعلام کرد. مهدی میراشرفی در تشریح تجارت خارجی کشور در نیمه اول سال اظهار داشت: ارزش مبادلات تجاری ایران با کشورهای خارجی در 6 ماه نخست سال‌جاری به 30 میلیارد و 349 میلیون دلار و حجم آن به 62 میلیون و 842 هزار تن رسید. 

 

* 8/16 میلیارد دلار واردات

رئیس‌کل گمرک با اشاره به میزان واردات کشور در نیمه نخست سال اعلام کرد: واردات کالا طی 6 ماه نخست امسال به 16 میلیون و 524 هزار تن به ارزش 16 میلیارد و 783 میلیون دلار رسید. میراشرفی درباره مهم‌ترین صادرکنندگان کالا به ایران گفت: چین با صدور یک میلیون و 599 هزار تن کالا به ارزش 4 میلیارد و 295 میلیون دلار و سهم 6/25 درصدی، امارات عربی متحده با صدور ۲ میلیون و 117 هزار تن کالا به ارزش 3 میلیارد و 961 میلیون دلار و سهم بیش از 23 درصدی، ترکیه با صدور 2 میلیون و 402 هزار تن کالا به ارزش یک میلیارد و 814 میلیون دلار و سهم 8/10درصدی، هند با صدور یک میلیون و 267 هزار تن کالا به ارزش یک میلیارد و 97 میلیون دلار و سهم 5/6 درصدی و آلمان با صدور772 هزار تن کالا به ارزش 835 میلیون دلار و سهم 5 درصدی، 5 کشور عمده صادرکننده کالا به ایران بودند که جمعا 8 میلیون و 160 هزارتن کالا به ارزش 12میلیارد و 3 میلیون دلار به کشورمان کالا صادر کردند که از لحاظ وزنی حدود 53 درصد و از لحاظ ارزش حدود 70 درصد کل واردات کشور را به خود اختصاص دادند. 

به گفته وی با اصلاح ورود کالاها به کشور، بیش از 70 درصد کالاهای وارداتی، کالای اساسی و مابقی نیز عمدتا مواد اولیه، ماشین‌آلات و قطعات و اجزای تولید است. 

 

* 5/13 میلیارد دلار صادرات

رئیس‌کل گمرک همچنین با اشاره به صادرات کشور در این مدت بیان کرد: سهم صادرات قطعی کالاهای غیرنفتی به استثنای نفت خام، نفت کوره و نفت سفید و همچنین بدون احتساب صادرات از محل تجارت چمدانی در این مدت بالغ بر 46 میلیون و 318 هزار تن به ارزش 13 میلیارد و 566 میلیون دلار بود. میراشرفی در تشریح مهم‌ترین مقاصد صادراتی ایران گفت: ۵ کشور عمده صادراتی ایران در نیمه نخست سال، به ترتیب چین با 13 میلیون و 111 هزار تن کالا به ارزش بیش از 3 میلیارد و 709 میلیون دلار و سهم 3/27 درصدی، عراق با 9 میلیون و 281 هزار تن به ارزش 2 میلیارد و 971 میلیون دلار و سهم 9/21 درصدی، امارات عربی متحده با 7 میلیون و 164 هزار تن به ارزش یک میلیارد و 933 میلیون دلار و سهم 2/14 درصدی، افغانستان با 3 میلیون و 332 هزار تن به ارزش یک میلیارد و 103 میلیون دلار و سهم 1/8 درصدی و ترکیه با یک میلیون و 449 هزار تن به ارزش 731 میلیون دلار و سهم 3/5 درصدی بودند. 

وی افزود: مجموع صادرات کشور به این 5 مقصد 10 میلیارد و 448 میلیون دلار است که از لحاظ وزنی بیش از 72 درصد و از لحاظ ارزش بیش از 74 درصد صادرات را به خود اختصاص داده‌اند.

با توجه به آمارهای رئیس‌کل گمرک، تراز تجاری کشور در 6 ماه نخست سال جاری منفی 3 میلیارد و 217 میلیون دلار بوده است. 

یکی از مهم‌ترین بخش‌های صحبت‌های رئیس کل گمرک اما اشاره وی به مهم‌ترین اقلام صادراتی کشور در این مدت بود. میراشرفی در تشریح مهم‌ترین اقلام صادراتی کشور طی نیمه نخست سال جاری گفت: بنزین همچنان در صدر کالاهای صادراتی کشور در نیمه نخست امسال قرار دارد و پلی‌اتیلن، گرید فیلم، متانول و اوره بعد از بنزین 4 قلم نخست کالای صادراتی کشور بوده است.

 

* نقش صادرات در شرایط کنونی اقتصاد کشور

پس از خروج آمریکا از برجام و بازگشت تحریم‌های یکجانبه آمریکا، درآمد ارزی کشور بویژه از محل فروش نفت با کاهشی جدی مواجه شد و دولت آمریکا برنامه گسترده‌ای را برای محدود کردن مراودات تجاری ایران آغاز کرد. محور اصلی این برنامه، استفاده از نقطه ‌ضعف ایران یعنی اتکای بیش از حد به درآمد نفت و محدود کردن صادرات نفت برای کاهش درآمد ارزی کشور و ملتهب کردن اقتصاد ایران بود. تلاش آمریکا البته به قطع صادرات نفت محدود نشد و به سایر حوزه‌ها هم رسید. سنگ‌اندازی در مسیر صادرات گاز ایران هم از دیگر اقدامات آمریکا برای محدود کردن درآمدهای ارزی کشور بود. از آن جمله می‌توان به تلاش برای قطع وابستگی عراق به گاز ایران از طریق تامین برق این کشور از عربستان اشاره کرد. حتی برخی کارشناسان قطع صادرات گاز ایران به ترکیه در فروردین‌ماه سال جاری را هم مرتبط با همین موضوع می‌دانند. هر چند ترکیه اعلام کرده دلیل قطع واردات گاز از ایران، انفجار در مسیر خط لوله است، با این حال تعلل ترکیه در بازسازی خط لوله گاز، شائبه‌های سیاسی بودن این موضوع را افزایش داد. قطع صادرات گاز ایران به ترکیه باعث افت قابل توجه درآمد ارزی ایران شد. در همین راستا حمید زادبوم، رئیس سازمان توسعه تجارت اعلام کرد: در 5 ماه اول امسال صادرات ما به ترکیه 513 میلیون دلار بوده است، در حالی که در 5 ماه اول سال گذشته صادرات ما به این کشور 2 میلیارد و 470 میلیون دلار بود. این اختلاف 2 میلیارد دلاری به علت صادر نشدن گاز طبیعی به کشور ترکیه است. 

گذشته از تاثیر تحریم بر افت درآمدهای ارزی، شیوع ویروس کرونا هم تاثیر زیادی بر کاهش صادرات کشور و افت درآمدهای ارزی داشت. اقدام کشورهای همسایه در بستن مرزهای خود با ایران به دلیل جلوگیری از شیوع ویروس کرونا، درآمد ارزی کشور را بیش از پیش کاهش داد. محدود شدن درآمد ارزی کشور بویژه در شرایط کنونی، تاثیر قابل‌توجهی بر التهابات ارزی کشور داشته است. با توجه به تاثیر مستقیم نرخ ارز بر تورم در ایران، کاهش درآمد ارزی در نهایت به رشد تورم می‌انجامد. در چنین شرایطی، اهمیت صادرات در بهبود ثبات اقتصادی کشور بیش از پیش درک می‌شود. 

 

* بنزین چطور نقش اول درآمدزایی ارزی شد؟

کمتر از 15 سال پیش بود که کشور نیازمند واردات گسترده سوخت بود. طبق آمارهای شرکت پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی، واردات بنزین در سال 85 به رقمی بالغ بر 5/27  میلیون لیتر در روز رسیده بود. این در حالی بود که کل مصرف بنزین در آن سال معادل 6/73 میلیون لیتر در روز بود. به بیان دیگر بیش از 37 درصد کل حجم بنزین مصرفی در کشور از محل واردات تامین می‌شد. این موضوع علاوه بر هدررفت بخش زیادی از منابع ارزی، کشور را در معرض خطر تحریم بنزین قرار داده بود. تهدید تحریم واردات بنزین به حدی بود که در بحبوحه مذاکرات هسته‌ای دولت اصلاحات، بحث تحریم بنزین ایران در کنگره آمریکا به طور جدی مطرح شد. عمق بحران سوخت کشور در آن سال‌ها آنجا بود که بنزین تولیدی در کشور هم بدون اختلاط با بنزین وارداتی قابل مصرف نبود. یعنی 46 میلیون لیتر بنزین تولیدی در کشور به دلیل کیفیت بسیار پایین، قابل مصرف به عنوان فرآورده نهایی نبود. در آن زمان برای حل این مسأله، محصول تولیدی کشور را با بنزین وارداتی مخلوط کرده و در نهایت آن را به شبکه توزیع سوخت تزریق می‌کردند. این یعنی با عملی شدن تحریم بنزین و وارد نشدن بنزین به کشور، بنزین تولیدی در داخل هم قابل استفاده نبوده و کشور با بحران سوخت مواجه می‌شد. در چنین شرایطی دولت نهم آغاز به کار کرد و برای دور کردن تهدید تحریم بنزین، چند برنامه مختلف را تدوین و اجرا کرد. کنترل مصرف بنزین از طریق سهمیه‌بندی، توسعه سوخت CNG به عنوان سوخت جایگزین بنزین با هدف کاهش وابستگی به بنزین و همچنین افزایش تولید بنزین در کشور از طریق ساخت پالایشگاه مهم‌ترین رئوس برنامه‌های دولت‌های نهم و دهم برای حل بحران سوخت بود. اجرای طرح سهمیه‌بندی و توسعه سوخت CNG باعث شد مصرف بنزین از 6/73 میلیون لیتر در سال 85 به رقم 4/68 میلیون لیتر در سال 92 کاهش یابد. علاوه بر این دولت قبل به‌رغم کارشکنی‌های پیمانکاران خارجی در ساخت پالایشگاه ستاره خلیج‌فارس، تمام تلاش خود را برای تکمیل این پروژه و خودکفا شدن در تولید بنزین انجام داد. در نهایت تکمیل این پروژه با تغییر دولت دچار وقفه شد تا جایی که با وجود پیشرفت حدود 70 درصدی این پروژه تا مرداد 92، در نهایت سال 97 به بهره‌برداری رسید تا کشور بالاخره در تامین بنزین خودکفا شود.

 

* «کثافت» دیروز؛ ناجی امروز

مسیر ایران برای تبدیل از یک کشور وابسته به واردات به یک صادرکننده سوخت، با فرازونشیب زیادی همراه بود. پس از آغاز به کار دولت یازدهم، تخریب دستاوردها و اقدامات دولت قبل در دستور کار تمام دستگاه‌ها و وزارتخانه‌های دولت قرار گرفت. حوزه نفت و گاز هم یکی از این موارد بود. بیژن زنگنه بلافاصله پس از آغاز به کار اقدام به نفی دستاوردهای دولت قبل و تخریب آنها کرد. در همین راستا یکی از اقدامات دولت، حذف سهمیه‌بندی و لغو الزام استفاده از کارت سوخت شخصی برای سوختگیری بود. این اقدام باعث رشد فزاینده مصرف بنزین در کشور شد تا جایی که کشور در آستانه بازگشت به دوران واردات بنزین قرار گرفت. همچنین تاخیر دولت در تکمیل پالایشگاه ستاره خلیج‌فارس، میلیاردها دلار ارز کشور را مصروف واردات بنزین کرد. اعتقاد زنگنه به عدم ساخت پالایشگاه به بهانه به‌صرفه نبودن، کشور را تا پیش از آغاز به کار دولت نهم به واردکننده عمده بنزین تبدیل کرده و در معرض تحریم بنزین و بحران سوخت قرار داد. با این حال پس از افتتاح پالایشگاه ستاره خلیج‌فارس و خودکفایی کشور در تامین سوخت و تبدیل ایران به صادرکننده این فرآورده، وی با تغییر موضعی آشکار، خود را حامی پالایشگاه‌سازی معرفی کرد. با این حال هر از گاهی وی مخالفت خود با ساخت پالایشگاه را علنی می‌کند. در آخرین مورد، وی با اشاره به انتقادات درباره عدم ساخت پالایشگاه در دوره وزارت خود گفت: با توسعه فازهای پارس‌جنوبی ما میزان تولید گاز در کشور را از روزانه 280 میلیون به 700 میلیون مترمکعب رساندیم. این میزان تولید و گازرسانی به روستاها باعث صرفه‌جویی در مصرف فرآورده شد. با این اقدام انگار ما توانسته‌ایم 6/2 میلیون بشکه نفت را در 10 پالایشگاه 260 هزار بشکه‌ای پالایش کنیم و این اقدام خوبی بود که انجام شد؛ چرا که لازم نبود با احداث 10 پالایشگاه با این ظرفیت تمام کشور را به کثافت و آلودگی بکشیم. 

زنگنه در این سخنان سعی کرد کارکرد تامین سوخت و پالایشگاه‌ها را در مصرف بنزین خلاصه کند. این در حالی است که صادرات بنزین بویژه در شرایط کنونی، نقشی حیاتی در تامین منابع ارزی و کاهش اثر تحریم ایفا می‌کند. صدرنشین شدن بنزین در میان کالاهای صادراتی، بیش از همه غلط بودن استدلال زنگنه در رد فواید ساخت پالایشگاه را اثبات می‌کند. در حالی که نفت براحتی تحریم می‌شود، بنزین به عنوان محصول پالایشگاه براحتی صادر شده و درآمد ارزی آن اقتصاد ایران را از عمیق‌تر شدن بحران ارزی نجات می‌دهد.