کد خبر: 227372تاریخ: 1399/9/10 00:00
گزارش «وطن امروز» از روند تولیدات هنری درباره شهید آیت‌الله مدرس به مناسبت سالروز شهادتش
مدرس‌نامه
هوشنگ توکلی، کارگردان و بازیگر سریال «مدرس» در گفت‌و‌گو با «وطن‌امروز» از روند تولید این سریال در دهه 60 گفت
عباس اسماعیل‌گل: 10 آذرماه سالروز به شهادت رسیدن سیدحسن قمشه‌ای‌اسفه‌ای، مشهور به آیت‌الله مدرس است. شهید مدرس، از بزرگمردان تاریخ ایران زمین است. او که بیش از 17 سال، از 1289 تا 1307 نماینده مجلس بود، هیچ‌گاه از راه انقلابی خویش پشیمان نشد و در طول این مدت، با جسارت و شجاعت شگفت‌انگیز به مبارزه با استبداد و استعمار پرداخت و سرانجام جان خود را نیز در این راه فدا کرد. انتخاب سالروز شهادت وی به عنوان روز مجلس، به ماندگاری نام و یاد مدرس در خاطره‌ها و شناخت هر چه بیشتر این عالم انقلابی کمک کرد.
اما داستان زندگی شهید مدرس در نوع خود جالب توجه است، زیرا این شهید بزرگوار از دوران کودکی تا رسیدن به نمایندگی مجلس مسیر سخت و پرپیچ و خمی را سپری کرده است؛ پدربزرگ مدرس، مرد زاهد و عابدی بود که از سال‌ها پیش در قُمشه (شهرضای کنونی) سکونت داشت. مدرس به همراه پدر رهسپار قمشه شد و مدت 10 سال در آن شهر، مقدمات ادبیات عرب و فارسی را فرا گرفت. او 16 سال بیشتر نداشت که برای ادامه تحصیل به اصفهان رفت و حدود 13 سال در آن شهر اقامت گزید. پس از آن، راهی نجف اشرف شد و 7 سال در آن مکان مقدس به تحصیل علم پرداخت. وی در دوره دوم مجلس شورای ملی از طرف علمای نجف، به عنوان یکی از 5 مجتهدی که قوانین مصوب مجلس را برای مغایر نبودن با موازین شرع نظارت می‌کردند، برگزیده شد. آیت‌الله مدرس سرانجام جان خویش را بر سر مخالفت با رضاخان پهلوی گذاشت و به درجه والای شهادت نایل آمد.
بنا بر این گزارش، پس از وقوع انقلاب اسلامی، اهالی فرهنگ و هنر سعی کردند با تولید آثار مرتبط با فعالیت‌شان ادای دینی به شهید مدرس به عنوان یک قهرمان ملی انجام دهند که در این میان سهم حوزه کتاب بیشتر از سایر حوزه‌های فرهنگی و هنری است. اما در عرصه سینما و تلویزیون هم هنرمندان با تولید ۲ سریال، یک فیلم بلند داستانی و چندین مستند کارنامه پرباری درباره پرداختن به ابعاد مختلف زندگی شهید مدرس از خود به جا گذاشته‌اند.
در میان همه این آثار که هنرمندان و اهالی فرهنگ در وصف شهید مدرس به تولید رسانده‌اند یک اثر بیش از سایر آثار در حافظه تاریخی مردم مانده و آن هم مجموعه تلویزیونی «مدرس» به نویسندگی و کارگردانی هوشنگ توکلی است که در سال 1366 روی آنتن شبکه یک سیما رفت. این مجموعه تلویزیونی که سال 1366 به کارگردانی هوشنگ توکلی و تهیه‌کنندگی اسماعیل شنگله از شبکه یک به نمایش درآمد، یک تئاتر تلویزیونی است که بر نطق‌های تاثیرگذار شهید مدرس تاکید دارد.
اما از نکات قابل توجه این سریال می‌توان به ایفای نقش هوشنگ توکلی در این مجموع اشاره کرد، توکلی در تئاتر تلویزیونی مدرس در نقش رضاشاه ظاهر شد تا غیر از نویسندگی و کارگردانی این تله‌تئاتر، یکی از نقش‌های اصلی را بر عهده بگیرد. او در این مجموعه بازی محکم و جانداری از خود به نمایش گذاشت.
اما همان‌طور که در ادامه گزارش به طور دقیق‌تر به آن اشاره خواهد شد، تاکنون مرحوم هادی اسلامی، زنده‌یاد خسرو شکیبایی و حسین محجوب در سریال‌ها و فیلم‌های سینمایی مختلف ایفاگر نقش شهید مدرس بوده‌اند و انصافا هر کدام تمام تلاش خود را کرده‌اند تا به بهترین شکل نقش آیت‌الله سیدحسن مدرس را به نمایش بگذارند اما به هر حال ایفای نقش خسرو شکیبایی در سریال «مدرس» بیش از سایرین ماندگار شد و به اعتقاد بسیاری خسرو شکیبایی توانست نطق‌های دشوار و طولانی شهید مدرس در مجلس را بی‌وقفه و بدون قطع شدن کلام بیان و بازی کند.
به هر حال اینکه سریال «مدرس» یکی از شاخص‌ترین آثار هنری درباره شهید مدرس است به هیچ عنوان قابل کتمان نیست و به همین بهانه پای صحبت‌های هوشنگ توکلی، نویسنده، کارگردان و بازیگر این سریال نشستیم.
***
* جناب توکلی! به عنوان نخستین سؤال بفرمایید چه شد در اواسط دهه 60 و در بحبوحه دفاع‌مقدس، سراغ تولید سریال شهید مدرس رفتید؟
دهه 60 از حساس‌ترین و مهم‌ترین دهه‌های تاریخ انقلاب اسلامی محسوب می‌شود، زیرا قطار انقلاب اسلامی تازه به حرکت درآمده بود و نهادهایی چون مجلس شورای اسلامی با تغییر پوسته، جانی تازه گرفته بودند و مسؤولان وقت صداوسیما احساس می‌کردند برای تزریق تفکر انقلابی و صحیح میان نماینده‌های مجلس، تولید اثر نمایشی درباره شهید مدرس از واجبات است، به همین خاطر این پروژه به بنده پیشنهاد شد و پس از چندین ماه مراحل پیش‌تولید و مقدماتی کار را شروع کردیم.
البته در مراحل پیش‌تولید و تولید مجموعه، سختی‌های فراوانی را متحمل شدیم که بخش عمده‌ای از مشکلات به برخی کمبودهای فنی و نیروی انسانی باز می‌گشت که به خاطر تغییر و تحولات دولت انتقالی آن زمان طبیعی به نظر می‌رسید، از سویی طی چند سال ابتدایی دهه 60 به خاطر وقوع انقلاب اسلامی، تولید سریال تلویزیونی با یک رکودی مواجه شده بود که همین موضوع هم کار ما را سخت می‌کرد.
* در تولید سریال‌های تاریخی، پژوهش حرف نخست را می‌زند؛ در اوایل دهه 60 با توجه به همه مشکلات آن زمان چگونه به منابع پژوهشی دسترسی پیدا کردید؟
در مدت نگارش فیلمنامه شهید مدرس، مرحوم علی مدرس، نوه شهید مدرس در کنارم حضور داشت؛ ایشان که همان سال‌ها کتاب «مدرس، قهرمان آزادی» را منتشر کرده بود درباره شهید مدرس بیشترین اطلاعات را در اختیارمان گذاشت.
* درباره انتخاب بازیگران هم برای‌مان بگویید؛ چه شد که برای ایفای نقش شهید مدرس به خسرو شکیبایی رسیدید که آن زمان شناخته شده نبود!
درباره انتخاب بازیگران باید بگویم سعی کردم اغلب بازیگران مجموعه از هنرمندان توانای تئاتر باشند و درباره انتخاب خسرو شکیبایی باید بگویم مرحوم شکیبایی را از اداره تئاتر می‌شناختم و از آنجا که مطمئن بودم خسرو از بازیگران توانمند تجربه‌گراست با توجه به ساختار تئاتری سریال بهترین گزینه برای ایفای نقش شهید مدرس محسوب می‌شد.
* قبول دارید که هنر بازیگری زنده‌یاد شکیبایی در سریال «مدرس» از شاخص‌ترین بازی‌های سریال‌های تاریخی به حساب می‌آید؟
خسرو شکیبایی در پیش‌تولید سریال، حدود 3 ماه هر روز به منزل ما می‌آمد و توانست با تمرین سخت بر صدا، بیان و نگاهش کاراکتری ماندگار در تاریخ سریال‌های تلویزیونی خلق کند.
یکی دیگر از مسائلی که باعث شد نقش او ماندگار شود، مونولوگ‌های طولانی است که او در صحنه‌های مختلف و بدون وقفه ایفا کرد. شکیبایی همه دیالوگ‌های مدرس را از حفظ شد و یکی از تک‌گویی‌های او در این نقش 20 دقیقه طول می‌کشد که با نمای باز شروع می‌شود و در یک نمای بسته به پایان می‌رسد.
و نکته قابل تأمل آنکه این سخنرانی 20 دقیقه‌ای تنها با یک بار برداشت ضبط شد و تکرار نداشته است.
* درباره استقبال از سریال «مدرس» در زمان پخش هم بگویید؟
اگر بخواهم واقعیت را بگویم باید اشاره کنم مجموعه «مدرس» به اصلاح یک سریال «خیابان خلوت کن» بود و همان زمان از بازخوردهای مردم در کوچه و خیابان روحیه می‌گرفتیم. البته این اقبال صرفا به مخاطبان محدود نمی‌شود و حتی امام خمینی(ره) هم درباره سریال اظهارنظر کردند و فرمودند: «این مدرس را ببرید به دانشگاه درس بدهید و بگذارید ببینند؛ کاری که درباره مدرس در تلویزیون ساخته شد حتی لزومی ندارد در کتاب‌های درسی نامی برده شود؛ آنقدر این مدرس کامل و جامع مسائل تاریخی را روایت کرد که نیازی نیست سرمایه‌گذاری کنیم».
* یکی از نکات قابل توجه سریال مدرس، عدم شباهت ظاهری بازیگران با شخصیت‌ها است، چرا همانند سریال‌های تاریخی چند سال اخیر سعی نکردید با گریم چهره بازیگران را به شخصیت‌ها نزدیک کنید؟
شخصا به این موضوع باور ندارم که برای باورپذیری سریال‌های تاریخی صرفا باید چهره بازیگران را به شخصیت‌ها نزدیک کنیم، زیرا هر چقدر هم با ترفندهای مختلف بازیگر شبیه شخصیت مورد نظر شود باز مردم فریب نمی‌خورند اما اگر بازیگران مبتی بر توانایی‌شان، هنر خود را دیکته کنند همه مخاطبان شخصیت را باور می‌کنند؛ همان اتفاقی که برای خسرو شکیبایی در سریال مدرس افتاد.
***
روایت عمارت فرنگی از «مدرس»
فیلم تلویزیونی «مدرس» به عنوان تنها اثر بلند داستانی سینمایی درباره شهید مدرس است که از دل سریال «عمارت فرنگی» بیرون آمده است. این فیلم طی سال‌های اخیر همزمان با سالروز شهادت شهید مدرس بارها از شبکه‌های مختلف سیما روی آنتن رفته است. این اثر را محمدرضا ورزی از کارگردانان فعال تاریخ معاصر، نویسندگی و کارگردانی کرده است که روایتگر زندگی و مبارزات شهید مدرس در بحبوحه اوضاع سیاسی و اقتصادی ایران در زمان حکومت پهلوی است، زیرا شهید مدرس، برجسته‌ترین نماینده‌ای است که در دوران مشروطه و پس از آن در دوره‌های مختلف مجلس شورای ملی در مجلس حضور یافت. در این سریال که سال 1388 ساخته شد، حسین محجوب، بازیگر کم‌کار و پیشکسوت سینما و تلویزیون ایفای نقش سیدحسن مدرس را به عهده داشت. همچنین بازیگران شناخته‌شده‌ای چون محمد مطیعی، میرطاهر مظلومی و فخرالدین صدیق شریف در این فیلم ایفای نقش کرده‌اند.
حسین محجوب به رغم تلاش‌های فراوان، هرگز نتوانست فیلم یا صدای ضبط‌شده‌ای از آیت‌الله مدرس به دست آورد و به‌همین دلیل به مطالعه درباره این شخصیت تاریخی و بررسی عکس‌های او قناعت کرد. محجوب می‌گوید: از همه امکانات موجود بهره گرفتم تا به نقش نزدیک شوم و به بهترین شکل آن را ارائه کنم، چرا که به هر حال شهید مدرس از نظر من شخصیتی جذاب بود و می‌خواستم به بهانه این سریال درباره او بیشتر بدانم و بهتر او را بشناسم، اگر چه قبل از سریال «عمارت فرنگی» و بازی در این نقش، درباره سیدحسن مدرس اطلاعاتی داشتم.
***
مرغ حقی که دیده نشد!
سریال «مرغ حق» را می‌توان نخستین اثر نمایشی درباره شهید مدرس دانست که سال ۱۳۶۵ به کارگردانی حسین مختاری و مسعود فروتن و نویسندگی پرویز زاهدی از شبکه یک سیما پخش شد. این سریال که درباره زندگی و شهادت آیت‌الله مدرس بود از ترکیب بازیگران قابل توجهی برخوردار بود. به عنوان مثال دانیال حکیمی در مجموعه تلویزیونی «مرغ حق»، نقش رضاشاه پهلوی را بازی می‌کرد. البته در آن سال‌ها حکیمی بسیار جوان بود و در کنار بازیگران حرفه‌ای همچون زنده‌یاد هادی اسلامی که نقش مدرس را بازی می‌کرد، حضور داشت و به اندازه دانش خودش سعی کرد این نقش را بازی کند اما از آنجا که جوان بود و قد و قامتش نیز به رضاشاه نمی‌خورد، نتوانست برای مخاطب نقش را باورپذیر کند. اما مرحوم هادی اسلامی توانست با بازی محکم، شجاعت آیت‌الله مدرس را در سال‌های مبارزه بدرستی به تصویر بکشد. یکی از ویژگی‌های اسلامی در بازی، استفاده خوب از چشمانش بود. او با چشمانش بازی می‌کرد و عمق اتفاقات آن دوره را به مخاطب نشان می‌داد.
سریال «مرغ حق» که نگاه موشکافانه و دقیقی به ماجرای شهادت سیدحسن مدرس داشت از حضور بازیگرانی چون هادی اسلامی در نقش (سیدحسن مدرس)، دانیال حکیمی در نقش (رضاخان)، مجید جعفری در نقش (سیدضیاءالدین طباطبایی)، جمشید اسماعیل‌خانی در نقش (احمدشاه قاجار)، شمسی فضل‌اللهی و حسین سحرخیز بهره می‌برد. در مجموع باید گفت سریال «مرغ حق» به‌رغم همه نکات ویژه و مثبتی که داشت، آنچنان که باید مورد توجه قرار نگرفت.
***
مستندی از تنهایی مدرس
مستندسازان هم طی سال‌های اخیر آثار مختلف و متفاوتی درباره «شهید مدرس» تولید کرده‌اند که برخی از این آثار از شبکه‌های مختلف سیما به مناسبت‌های مختلف روی آنتن رفته است اما آخرین مستندی که درباره شهید مدرس ساخته شده است که شاید هم یکی از بهترین آثار درباره شهید مدرس باشد، مستند «تنها مدرس» به کارگردانی و نویسندگی معین شافعی و روایت ناصر طهماسب است.
مستند «تنها مدرس» که به زندگی سیاسی شهید سیدحسن قمشه‌ای معروف به آیت‌الله مدرس پرداخته است، روایتی از تولد تا شهادت سیدحسن مدرس است و ابعاد زندگی سیاسی- مبارزاتی این عالم را بررسی کرده است. به گفته شافعی، کارگردان این اثر تلاش کرده با بهره‌گیری از تصاویر آرشیوی، روایتی همه‌جانبه از فعالیت‌های شهید مدرس ارائه دهد، در این راستا عکس‌هایی از دوران قاجار را کاملا ترمیم کرده و با کیفیت 4K به نمایش گذاشته شده است.
شافعی گفته است: مدرس در زمان قاجار هم شبیه همدوره‌های خودش نبود و با روحانیان درباری فاصله زیادی داشت و استقلال و تفکرش دقیقا منطبق بر شخصیت یک روحانی واقعی بود.
وی معتقد است پیش از این هم برش‌هایی از زندگی شهید مدرس در قالب تله تئاتر و سریال و مستندهای دیگر به نمایش درآمده بود اما به جرات می‌توانیم بگوییم این تنها مستندی است که مستقلا به شخصیت شهید مدرس از تولد تا شهادت پرداخته است. مستند «تنها مدرس» پس از ۲ سال تحقیق و پژوهش و تصویربرداری در شهر‌های تهران، کرمانشاه، اصفهان و استانبول به تولید رسید.
***
حکایت نویسندگان از مرد تنها
بدون شک نویسندگان و پژوهشگران از فعال‌ترین اهالی فرهنگ و هنر در تولید اثر درباره شهید مدرس به شمار می‌روند. در این میان آثار متعددی توسط نویسندگان منتشر شده است که اغلب آثار شاخص در این باره در دهه 90 به چاپ رسیده است. هر کدام از این آثار روایتگر بخشی از ابعاد زندگی سیاسی، اجتماعی و شخصی شهید مدرس است. مطالعه این آثار برای علاقه‌مندان به تاریخ معاصر خالی از لطف نخواهد بود، از جمله «سرگذشت، افکار و آثار آیت‌الله شهید سیدحسن مدرس» از محمدصادق مزینانی، «مردان مبارز میرزاکوچک خان جنگلی و سیدحسن مدرس» از عباس رمضانی، «گنجینه خواف (مجموعه درس‌ها و یادداشت‌های روزانه شهید سیدحسن مدرس در تبعید)» بهاهتمام نصرالله صالحی، «سیدحسن مدرس» و «قصه زندگی سیدحسن مدرس همراه با تاریخ» از عباس رمضانی، «شهید آیت‌الله سیدحسن مدرس در شعر فارسی: گزیده اشعار حیات و بعد از شهادت» از آستان قدس رضوی، «حکایت مرد تنها» زندگینامه داستانی آیت‌الله سیدحسن مدرس از حمیدرضا شاه‌آبادی، «کتاب‌شناسی و مقاله‌شناسی توصیفی شهید آیت‌الله سیدحسن مدرس» بهاهتمام ندا عظیمی و زهرا مؤدب، «مدرس و سیاست‌گذاری عمومی» (بررسی اندیشه و عمل سیاسی شهید آیت‌الله سیدحسن مدرس) از حمیدرضا ملک‌محمدی، «شهید آیت‌الله سیدحسن مدرس به روایت اسناد زنده تاریخ» به همت مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، «یادنامه پنجاهمین سالگرد شهادت شهید بزرگوار سیدحسن مدرس» به همت جهاد دانشگاهی، «بازیگران عصر طلایی (سیدحسن مدرس)» از امیر خواجه نوری و «زندگی و مبارزات شهید آیت‌الله سیدحسن مدرس» از مسعود نوری.