گروه‌بین‌الملل: در چند هفته گذشته بعد از اعلام نتایج انتخابات ریاست جمهوری آمریکا در رسانه‌ها، مقامات عربستان سعودی با اتخاذ رویکردی متفاوت نسبت به 4 سال قبل و با هدف کاهش فشارهای ناشی از کم شدن میزان حمایت‌ دولت بعدی آمریکا از این کشور، در چرخشی آشکار و البته یک‌جانبه به تغییر روابط با کشورهای ترکیه و قطر مبادرت کرده‌اند. در این بین اقدام در مسیر پایان دادن به بحران رابطه با قطر بیش از تغییر رویکرد نسبت به ترکیه مورد توجه قرار گرفته است. دلیل این امر هم اهمیت جایگاه قطر در معادلات کشورهای عربی و منطقه خلیج‌فارس است. مسائلی از جمله قدرت اقتصادی قطر در جلب نظر کشورهای منطقه از جمله عمان، قدرت رسانه‌ای و موازنه‌گری آن در بین گروه‌ها و جنبش‌های عربی- اسلامی و همچنین روابط امنیتی- نظامی قطر و آمریکا موجب شده سعودی‌ها به دنبال این باشند نزدیکی با قطر را در دستور کار خود قرار دهند. البته همان‌طور که وزیر خارجه قطر نیز درباره تلاش‌های عربستان گفته است: بهبود روابط یک‌ روزه حاصل نخواهد شد. ضمن اینکه از پیش مشخص است این تغییر رویکرد عربستان تاکتیکی خواهد بود و نگاه بلندمدتی در پس آن نیست، چراکه عمق اختلافات و تنش‌های قطر- عربستان و عربستان- ترکیه به حدی است که با میانجیگری و امضای توافقنامه حل نخواهد شد. از سوی دیگر یکجانبه‌گرایی عربستان در این روند سبب شده متحدان سنتی این کشور در منطقه از جمله امارات و مصر مخالف این اقدام باشند و همین امر احتمالا به ایجاد چالش‌هایی در روابط فی‌مابین منجر خواهد شد. 

 

* پرواز هواپیماهای قطری بر آسمان عربستان؟

به گزارش «وطن امروز»، طی هفته‌های گذشته پس از انتشار اخباری با محوریت انجام اقداماتی از سوی مقامات سعودی برای رسیدن به توافق و پایان دادن به بحران رابطه با قطر با میانجیگری آمریکا، روز گذشته شبکه ان‌بی‌سی آمریکا اعلام کرد محور اصلی این توافق از سرگیری پروازهای قطر به عربستان و در ازای آن صرف‌نظر کردن قطر از شکایت‌هایی است که در دادگاه‌های بین‌المللی مطرح کرده است. پرونده‌هایی که قطر در این دادگاه‌ها تشکیل داده، شامل درخواست ۵ میلیارد دلار برای جبران خسارت‌هایی است که کشورهای محاصره‌کننده به قطر وارد کرده‌اند. این شبکه به نقل از ۲ منبع آگاه اعلام کرد، موضوع باز کردن حریم هوایی به روی قطر در مرکز این بحران است. کشورهای محاصره‌کننده قطر از زمان آغاز بحران در سال ۲۰۱۷ حریم هوایی خود را به روی قطر بسته‌اند. این کشورها قطر را به حمایت از تروریسم متهم کرده‌اند. 

 

* موضع عربستان و قطر در قبال حل بحران

اوایل ماه جاری میلادی در پی سفر «جرد کوشنر» داماد و مشاور عالی ترامپ به قطر، اخباری مبنی بر میانجیگری کویت و آمریکا برای حل بحران روابط دوحه و ریاض مطرح شد. وزیر خارجه کویت نیز ضمن تایید این خبر از پایان بحران روابط عربستان و قطر صحبت کرد. فیصل بن فرحان آل‌سعود، وزیر خارجه سعودی هم از تلاش‌های کویت و آمریکا برای آشتی دادن عربستان سعودی و قطر تشکر کرد و گفت که این تلاش‌ها به خیر و نفع منطقه و همه خواهد بود. ساعاتی بعد از این اظهارات، محمد بن‌ عبدالرحمن آل‌ثانی، وزیر خارجه قطر با اتخاذ موضعی مبهم پیرامون این خبر گفت: «ما نمی‌توانیم پیش‌بینی کنیم آیا تحرکات کنونی کاملا بحران ادامه‌دار از سال ۲۰۱۷ را حل خواهد کرد یا خیر». او همچنین تاکید کرد: «هر گونه راه‌حلی باید فراگیر و تضمین‌کننده وحدت کشورهای حوزه خلیج‌فارس باشد». وی افزود: ما به حل بحران خوشبین هستیم اما نمی‌توانیم بگوییم همه مشکلات یک‌‌روزه حل خواهد شد. بحران خلیج‌فارس ارتباطی با توافقات آبراهام یا هر گونه عادی‌سازی با اسرائیل ندارد. عادی‌سازی روابط با اسرائیل در حال حاضر کمکی به ملت فلسطین نخواهد کرد». 

 

* اهداف عربستان و آمریکا از اقدام در مسیر توافق

با توجه به پایان عمر دولت ترامپ در آینده نزدیک به نظر می‌رسد رئیس‌جمهوری آمریکا با اهداف تجاری در آینده و حفظ رابطه با بن‌سلمان، داماد خود را مامور حل بحران رابطه عربستان- قطر کرده است. علاوه بر این ملاحظات امنیتی و نظامی در راستای افزایش امنیت رژیم صهیونیستی نیز از جمله اهداف آمریکا در این رابطه تلقی می‌شود. بررسی مواضع عربستان و قطر هم نشان دهنده این است که عربستان سعودی بیش از قطر نیازمند بهبود روابط است. از جمله دلایلی که در این ارتباط می‌توان برشمرد، در بعد منطقه‌ای کاهش چشمگیر مشروعیت عربستان در بین کشورهای عربی بویژه بعد از تحولات مربوط به سازش با رژیم صهیونیستی است. از طرفی سوگیری عمان به سمت قطر و مواضع «هیثم بن طارق» سلطان جدید عمان که موجب شده این کشور بیش از گذشته به دوحه نزدیک شود، عربستان را بر آن داشته تا به فکر تغییر وضعیت خود در منطقه باشد. در بعد بین‌المللی هم می‌توان گفت با پایان عمر سیاسی ترامپ به عنوان اصلی‌ترین حامی عربستان، این کشور با ضعف جدی در پیشبرد اهداف منطقه‌ای خود مواجه خواهد شد، از این رو عربستان با پایان دادن به بحران رابطه با قطر ضمن اینکه می‌تواند تمرکز خود را بر بحران یمن بگذارد، موجبات رضایت دولت جو بایدن را نیز فراهم می‌کند؛ دولتی که سعودی‌ها از رفتار احتمالی وی در قبال محمد بن‌سلمان بیم دارند. 

 

* نقشه راه‌ حل بحران و نقش‌آفرینی کویت

یکی از نکات قابل توجه در ارتباط با تلاش‌ها برای پایان دادن به این بحران، نقش‌آفرینی کویت در این مسأله است. آنطور که به نظر می‌رسد امیر جدید این کشور در صدد است چهره جدیدی از کویت در معادلات منطقه به نمایش بگذارد. پیش‌نویس طرح کویت برای حل این بحران که از آن با عنوان نقشه راه ‌حل بحران هم یاد می‌شود، با هدف راضی کردن همه طرف‌های بحران برای کنار گذاشتن علنی اختلافات و حل‌وفصل آن تهیه شده است. در همین رابطه روزنامه الاخبار نوشت «نواف الاحمد» امیر جدید کویت از ۳ هفته گذشته میانجیگری خود را شدت بخشیده و در این راستا نشست‌های محرمانه‌ای در سطح وزرای خارجه انجام گرفته است تا طرح مورد توافق تهیه شود. بر اساس برخی اطلاعات منتشر شده، این طرح از قاهره می‌خواهد موضع خود را در قبال اخوان‌المسلمین و همچنین شبکه الجزیره تلطیف کند. از شبکه قطری الجزیره هم خواسته شده از شدت بیان خود در قبال دولت مصر بکاهد و رسانه‌های مصری نیز باید اقدام متقابل انجام دهند. طرح کویت همچنین شامل بازگشت روابط به پیش از آغاز بحران در تمام سطوح است. در این راستا باید پروازها از سر گرفته شود و شهروندان قطری بتوانند آزادانه به ۴ کشور سفر کنند و فعالیت‌های تجاری از سرگرفته شده و مرزها بازگشایی شود. همچنین قطر کمک مالی به بحرین برای عبور از بحران اقتصادی ارائه دهد. 

 

* اختلاف قطر با کشورهای عربی بر سر چیست؟

۴ کشور عربستان، امارات، بحرین و مصر ژوئن ۲۰۱۷ روابط خود را با قطر قطع و تحریم‌هایی را علیه این کشور اعمال کردند و ۱۳ شرط از جمله تجدید نظر در روابط منطقه‌ای، عدم حمایت از جریان اخوان‌المسلمین و پایان جنگ رسانه‌ای را برای توقف این محاصره و قطع روابط مطرح کردند. این تحریم در پی اظهارنظر امیر قطر در رابطه با تاثیر مثبت ایران بر ثبات منطقه شکل گرفت. در مقابل این تحریم، دوحه بر مخالفت خود با هر اقدامی که نقض تصمیم ملی‌اش باشد، تاکید کرد. این نخستین‌بار نبود که کشورهای عربی حوزه خلیج‌فارس با قطر وارد تنش جدی می‌شدند. به دنبال این چالش، از ۵ ژوئن ۲۰۱۷ تمام راه‌های زمینی، دریایی و هوایی عربستان و کشورهای همسو با این کشور با قطر بسته شد. تا اینکه تابستان امسال پس از شکایت قطر از عربستان، امارات و بحرین درباره محاصره هوایی این کشور، دیوان بین‌المللی کیفری (لاهه) به نفع دوحه رأی داد. 

 

* عربستان و رویکرد جدید در روابط منطقه‌ای

در چند هفته گذشته از زمان اعلام نتایج انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا در رسانه‌ها، مقامات عربستان سعودی با اتخاذ رویکردی متفاوت نسبت به 4 سال قبل و با هدف بهبود روابط با کشورهای منطقه و کاهش فشار ناشی از کم شدن میزان حمایت‌های دولت بعدی آمریکا، در چرخشی آشکار و البته یکجانبه به تغییر روابط با کشورهای ترکیه و قطر مبادرت کرده‌اند؛ ۲ کشوری که در این سال‌ها تنش‌های بسیاری را در منطقه و فرامنطقه با عربستان سعودی و متحدان آن از جمله مصر و امارات داشته‌اند. از این رو سعودی‌ها در حین برگزاری اجلاس سازمان همکاری اسلامی، ضمن تماس با رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه و دیدار وزیر خارجه سعودی با همتای ترکیه‌ای خود در نیجریه، سعی در نشان دادن رویکرد جدید در سیاست منطقه‌ای داشتند. در کنار این اقدام، جهت پایان بحران رابطه با قطر و همچنین افزایش حضور اقتصادی در عراق هم در همین چارچوب ارزیابی می‌شود. البته نباید از نظر دور داشت این رویکرد به منزله بهبود همه‌جانبه روابط نیست و طبیعتا علاوه بر اینکه تغییر و تحولات در روابط منطقه‌ای نیازمند گذشت زمان است، این تغییر رابطه منجر به ایجاد چالش بین روابط عربستان با متحدان سنتی خود خواهد شد. 

 

* عربستان و چالش راضی کردن متحدان قبلی

با توجه به رویکرد جدید عربستان در یک ماه اخیر در ارتباط با روابط منطقه‌ای، به نظر می‌رسد این کشور با چالشی جدی در ارتباط با متحدان پیشین خود مواجه خواهد شد؛ چه اینکه عبدالفتاح السیسی اخیرا در دیدار با «احمد ناصر الصباح» وزیر خارجه کویت که برای پیشبرد طرح حل بحران قطر به قاهره رفته بود، از بازگشت وحدت عربی استقبال کرد اما گفت باید مراقب «کارشکنی» قطر بود و دوحه را به بی‌صداقتی درباره این توافق متهم کرد. این رویکرد نشان دهنده این است که مواضع متحدان پیشین دقیقا همسو با سعودی‌ها نیست. در همین ارتباط وال‌استریت‌ژورنال در گزارشی با اشاره به ماموریت مقامات سعودی برای متقاعد کردن شرکای خود برای آشتی با قطر و ترکیه، آن را بسیار دشوار برآورد کرده است. در این گزارش آمده است «عماد جاد» نماینده پیشین پارلمان مصر بر این باور است عربستان موضعی یک‌سویه در آشتی با قطر اتخاذ کرده است و موضع مصر اکنون فاصله زیادی با فضای آشتی دارد. مطالبات مصر بویژه درباره اخوان‌المسلمین در این توافق مدنظر قرار نگرفته است و به نظر می‌رسد این مطلب درباره امارات و بحرین هم صدق می‌کند و هر گونه هماهنگی میان 4 کشور درباره روند آشتی‌جویانه بعید به نظر می‌رسد. در این میان به نظر می‌رسد امارات همچنان به پافشاری بر تداوم محاصره قطر اصرار دارد. «یوسف العتیبه» سفیر امارات در واشنگتن پیش‌تر اخباری دال بر حل بحران قطر در آینده نزدیک را تکذیب کرده بود. العتیبه افزود بحران روابط با قطر در سایه عدم بازبینی دوحه در مواضعش، راه‌حل نزدیکی ندارد، چرا که این کشور همچنان به سیاست خود ادامه می‌دهد. مسؤولان کشورهای شورای همکاری خلیج فارس نسبت به اینکه توافق ریاض و دوحه موقت باشد و پیش از امضا از هم فرو بپاشد هشدار داده‌اند، چرا که رهبران سعودی باید دیگر کشورها بویژه مصر را که نسبت به همگرایی با قطر ملاحظاتی دارد، قانع کنند. 

 

* ترکیه و نقش‌آفرینی در بحران قطر

از زمان آغاز بحران در روابط ۴ کشور عربی با قطر، ترکیه به حمایت محض از قطر پرداخت و پس از آن با وقوع قتل خاشقجی و افزایش اختلافات ترکیه و عربستان، حمایت ترکیه از قطر بیشتر شد اما دلیل اصلی حمایت ترکیه از قطر موضوع اختلاف نظر عربستان سعودی و قطر پیرامون جنبش اخوان‌المسلمین بود. پس از تحولات ۲۰۱۱ میلادی، حمایت قطر از اخوان‌المسلمین از یک طرف و تلاش آل‌سعود در قرار دادن این گروه در ردیف سازمان‌های تروریستی در سال ۲۰۱۴ میلادی از سوی دیگر به اختلافات جدی میان ۲ طرف در جریان نشست شورای همکاری خلیج‌فارس در مارس آن سال منجر شد. این اختلافات در نهایت به خروج سفرای عربستان، امارات و بحرین از قطر انجامید. طبعا وقتی صحبت از اخوان‌المسلمین می‌شود، پای ترکیه نیز به میان کشیده می‌شود. طی سال‌های اخیر، برخی تحلیلگران از نقش ویژه ترکیه در تنش در روابط عربستان و قطر صحبت کرده‌اند. سطح بالای تردد دیپلماتیک بین آنکارا و دوحه و اظهارات اخیر سفیر ترکیه در قطر مبنی بر تهدیدات مشترک و ضرورت بازتشکیل ائتلاف جدید بین ترکیه و قطر در کنار تأسیس پایگاه‌های مشترک نظامی چندمنظوره در ۲ کشور، با هدف تخاصم متقابل با ریاض انجام و مطرح شد اما اکنون به نظر می‌رسد با تغییر رویکرد عربستان در روابط منطقه‌ای هرچند در کوتاه‌مدت، ترکیه از برداشتن تحریم‌های قطر استقبال خواهد کرد و دلیل این امر هم افزایش نفوذ منطقه‌ای آن در پی همکاری بیشتر با قطر است. رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهوری ترکیه در ترسیم سیاست‌ خارجی خود، اهمیت بسیاری برای منطقه خاورمیانه قائل است و خواهان زنده کردن قدرت و نفوذ ترکیه همانند دوران امپراتوری عثمانی است و در این راه از ایدئولوژی اخوان‌المسلمین و قدرت مالی و رسانه‌ای قطر بهره‌برداری می‌کند.