درباره «تنت» که جاه‌طلبانه‌ترین اثر کریستوفر نولان است

از نبوغ واقعی تا نبوغ‌نمایی!

احسان سالمی: «تنت» بدون شک یکی از مهم‌ترین فیلم‌های اکران‌شده در سال 2020 است؛ اثری که کورسوی امید سینمای جهان برای روشن نگه داشتن چراغ گیشه‌های سینما در دوران شیوع ویروسی منحوس به نام «کرونا» بود؛ امیدی که البته در نهایت نتوانست انتظارات را برآورده کند. عدم موفقیت فیلم در گیشه را می‌توان پیامد دلایل مختلفی از جمله کرونا دانست ولی شاید هیچ‌چیز به اندازه پیچیده بودن خود فیلم بر دیده نشدنش موثر نبود!

«تنت» جاه‌طلبانه‌ترین اثر نولان است؛ اثری که همه شاخصه‌های سینمای نولان را دارد؛ به هم ریختن ذهن مخاطب و وادار کردن او به تماشای جهان از زاویه‌ای متفاوت در کنار نماهای ضد و خورد باشکوه و تعلیق‌های هیجان‌انگیز و همچنین ایده‌های متفاوت فلسفی درباره جهان، مهم‌ترین ویژگی‌های سینمای نولان است که در «تنت» به وضوح می‌توان آن را دید. از «تعقیب» که نخستین فیلم بلند نولان بود گرفته که روایت نویسنده‌ای است که به شکل اتفاقی وارد یک ماجرای جنایی پیچیده می‌شود تا «ممنتو» با آن شیوه نوآورانه روایت غیرخطی قصه و بعد از آن نگاه روانشناسانه سه‌گانه «بتمن» که روایتگر جنایت‌هایی بزرگ و ریشه‌های شکل‌گیری آن بود، همه به نوعی در «تنت» بازسازی و به تعبیر بهتر بازخوانی شده‌اند. اینجا هم قصه قهرمانی را داریم که درگیر یک روایت بشدت به هم ریخته زمانی است؛ قهرمانی که ناخواسته درگیر یک اتفاق بزرگ می‌شود و باید با همراهی یک فرد دیگر جلوی وقوع جنگ جهانی سوم را بگیرد. 

اما «تنت» بیشتر وامدار 2 فیلم شاخص سینمای نولان یعنی «تلقین» و «میان‌ستاره‌ای» است. دیوانه‌بازی‌های نولان در این 2 اثر و نمایش جاه‌طلبی او در به هم ریختن ساختار زمانی و مفاهیم فلسفی و اساسا بنا کردن ساختاری اکشن و علمی- تخیلی در یک معماری پیچیده ذهنی در «تنت» به اوج خود می‌رسد. نکته اصلی درباره «تنت» اما به شدت و غلظت این ماجرا باز می‌گردد. در واقع بخش عمده‌ای از ایراد منتقدان بر این فیلم را باید نتیجه غلبه رویکردهای علمی فیلم بر رویکردهای درام قصه دانست. 

مسأله اصلی در ارتباط با «تنت» را باید تعریف یک مختصات زمانی و مکانی متفاوت برای آن دید؛ اتفاقی که در برخی آثار پرمخاطب این سال‌ها نیز به شکلی دیگر رخ داده و برای مثال در سریال آلمانی «دارک» که اتفاقا آن هم از جمله محصولات پرهیاهوی چند سال اخیر بود نیز مسأله به هم ریختن مختصات ذهنی مخاطب از زمان با استفاده از نظریه‌های آوانگارد علمی مثل آزمایش پارادوکسیکال «گربه شرودینگر» وجود داشت که باعث می‌شد درک قصه سریال و برقراری ارتباط با این نگاه تازه به زمان و مکان برای بخش عمده‌ای از مخاطبان سخت باشد و برای آنها که توانایی برقراری ارتباط با این قصه را داشتند، همچون حل یک معمای پیچیده، در نهایت لذتبخش باشد. 

از این منظر در واقع «تنت» با وجود آنکه اثری متفاوت و قابل توجه در سینمای جهان به شمار می‌آید، در واقع یک شاهکار نیست! چرا که نولان در این اثر بیشتر از آنکه بر فنون و قواعد سینمایی تکیه کند، با استفاده از گیج کردن مخاطبش به واسطه طرح نظریه‌ها و گزاره‌های علمی، دست به نوعی پیچیده‌نمایی ‌زده که شاید از نمای دور جذاب به نظر برسد ولی در واقعیت نشانه‌ای از نبوغ فیلمساز نیست بلکه نشانه‌ای از تلاش او برای سرگرم کردن مخاطب یا به تعبیر دقیق‌تر، سردرگم کردن مخاطب با این نظریه‌های علمی است. گویا که فیلمساز از عجز و ناتوانی مخاطبش از درک آنچه که به تصویر کشیده، احساس پیروزی کند و آن را به نوعی به پای نبوغ خود در ساخت یک اثر سینمایی بگذارد. 

شاید دلیل این تلاش نولان را باید گسترش ساخت فیلم‌ها و سریال‌هایی پیرامون ساختار زمان دانست که باعث شده تا فیلمساز برای جلوگیری از ایجاد این حس در مخاطب که با اثری تکراری از منظر سوژه و روایت طرف است، دست به پیچیده‌نمایی بزند تا مانع از دلزدگی مخاطب از این اثر شود، هر چند که در نهایت به نظر می‌رسد غلظت این ماجرا به قدری بالا رفته که «تنت» با وجود همه رویکردهای جاه‌طلبانه‌اش در نهایت اثری نیست که بتواند عموم مخاطبان را به سمت خود جلب کند.

تنت مخاطب را محکوم به نفهمیدن می‌کند

به آمریکایی‌ها بگو بیدار شن!

محمدرضا کردلو: در دانشگاه ریاضی که می‌خواندم (و البته ادامه ندادم) می‌شنیدم که درسی هست به نام «هندسه نااقلیدسی» که در ترم‌های بالاتر تدریس می‌شود. می‌گفتند خیلی از قراردادهای ریاضیات را که تا پیش از «هندسه نااقلیدسی» مفروض داشته‌اید، باید کنار بگذارید، چرا که در این هندسه دیگر مجموع زوایای داخلی مثلث 180 درجه نیست و قس‌علیهذا. قراردادهای تازه‌ای را باید اختیار کرد و مفروض دانست و... . نمی‌دانم اصلا درست توضیحش دادم یا نه اما سینمای نولان هم چیزی شبیه به همین است. 

شما باید در یک فضایی شبیه هندسه نااقلیدسی(که بعد در نظریه نسبیت عام انیشتین بسط داده شده و مبنای عمده شبه‌نظریه‌های غیرنیوتنی شد) با قراردادهایی تازه، فیلم را تماشا کنید. سیالیت زمان که خیلی‌ها آن را با «سفر در زمان» به اشتباه می‌گیرند، انگار سوژه «تنت» است اما باز مطمئن نیستیم که این سوژه فیلم اوست یا پلوتونیوم‌های جداشده‌ای که آینده زمین را به فیزیک هسته‌ای گره زده‌اند. هر چه هست این بار به‌‌وضوح، حتی برای مخاطب علاقه‌مند به نولان نیز «درنیامده» است. درامی که برای طرح مساله هم بنا کرده است به ۳ دلیل عمده غیرجذاب به نظر می‌رسد. انگیزه کنش قهرمان اگرچه ماجرای مرگ، حیات و دنیای آینده است و قوی به نظر می‌رسد اما آنچنان که باید عینی نمی‌شود. سینما نیست. حرف و حرف و حرف و توضیح اینکه اصلا این قصه‌ای که می‌خواهیم تعریف کنیم، چیست؟ آنچه در اینتراستلار بود و در تنت نیست همین است. در اینتراستلار قوانین پیچیده با کنش شخصیت در موقعیت فهمیده می‌شوند اما اینجا قهرمان و وردست قهرمان فقط حرف می‌زنند. عملیات هم دیر اتفاق می‌افتد؛ زمانی که مخاطب خسته شده است از نفهمیدن اتفاق‌های پیاپی. یکی از ضعف‌های دیگر تنت، ضعیف بودن بدمن است. کسی که قرار است دنیا را به پایان برساند نه از جنبه طراحی کاراکتر و نه از جنبه بازی قوی نیست. حتی خیلی ضعیف است، آنقدر که برای شکست دادنش لازم نیست اتفاق خاصی بیفتد. عیب دیگر هم استفاده ابزاری از زن برای پیش بردن درام است؛ زن فقط ابزار است. 

چیزی که پیش از نوشتن این چند جمله باید متذکر می‌شدم، مخاطب نولان بودن است. فیلم‌های نولان مخاطبی از جنس خود او می‌خواهد. از طرفی شما نمی‌توانید اسم مشخصی روی ژانر سینمای نولان بگذارید. هر عنوانی می‌تواند کامل نباشد. گاهی حتی ترکیب خیلی از ژانرها باهم نیز نمی‌تواند پاسخگو باشد. دیدم در نشریه‌ای عنوان اکشن- ماورایی را به فیلم آخر نولان داده بودند. البته که این عنوان عنوان ناقصی است، چرا که حداقل «تنت» چیزی فراتر از اینهاست. 

آنقدر که منتقدان آمریکایی هم شمشیر از رو بسته‌اند و تنت را ناشناخته عنوان کرده‌اند. آن را نفهمیده‌اند. دیالوگ آغازین تنت شاید کنایه‌ای به آنهاست: آمریکایی‌ها را بیدار کن.

***

تعبیر شکلی عنوان فیلم تنت

دروازه زمان

برخی منتقدان، ریزبینی در تنت، آخرین ساخته کریستوفر نولان را که آن را نولانی‌ترین فیلم نولان می‌نامند، بدانجا رسانده‌اند که حتی عنوان فیلم تنت را برآمده از عقاید کابالایی و تمایلات ماسونی او برمی‌شمارند. علاوه بر معنای لغوی تنت در زبان انگلیسی به مفهوم انگاره یا انگاشته، به لحاظ فرمی و هجایی هم بازتاب دهنده مهم‌ترین جلوه تصویری و فلسفی فیلم یعنی «زمان معکوس» است. از نظر آنها واژه انگلیسی Tenet که از هر دو طرف به یک شکل خوانده می‌شود و ترکیبی از تکرار ۲ کلمه Ten (عدد 10) در دو جهت معکوس است، سیر معکوس در زمان را تعبیر می‌کند که قهرمانان فیلم به کرات آن را تجربه می‌کنند. این قرینگی شکلی، لوپ بسته زمان نامتناهی را که دغدغه همیشگی نولان بوده، تجسم می‌کند. 

در این چارچوب عدد 10 می‌تواند نماد ساختار دهگانی علم ریاضیات باشد که مبنای نظم جهان مادی است و در عین حال تکرار ۲ عدد 10 در کنار هم به شکل معکوس، تصویری ریاضی از عدد 11 را به نمایش می‌گذارد که در فرقه کابالا نماد قدرت جادویی مافوق طبیعی و در فرقه فراماسونی نماد دروازه انتقال انرژی و سفر به ابعاد دیگر مثل سفر زمان است.