ایشان از لحاظ علمی دارای ابعاد مختلفی بودند؛ از لحاظ فقهی، استادان و فقهای بزرگی را در دوره‌های مختلف و طولانی درک کردند، از شاگردان مرحوم آیت‌الله‌العظمی بروجردی بودند، در درس‌های امام راحل سالیان سال شرکت کردند و سال‌های متمادی در دروس آیت‌الله‌العظمی بهجت حضور داشتند، بنابراین از لحاظ فقاهت اصطلاحی حوزه، یک فقیه بزرگ بودند. در عین حال با اینکه کرسی تدریس ایشان فقه نبود اما اشتغال و استمرار ایشان به مباحث فقهی حوزوی ایشان را یک فقیه بزرگ کرده بود. در کنار این به لحاظ عرفانی و فلسفی هم ایشان یک متفکر و فیلسوف بزرگ و نمادی از مرحوم علامه طباطبایی بودند؛ به جهت همراهی ایشان با علامه طباطبایی و تلمذ از ایشان در سال‌های متمادی. 

خیلی از افراد و شخصیت‌های گوناگون در درس‌های علامه طباطبایی شرکت کردند اما مرحوم آیت‌الله مصباح از کسانی بودند که از جهات علمی و اخلاقی بسیار نزدیک به علامه طباطبایی بودند. آیت‌الله مصباح نمادی از شخصیت علامه طباطبایی بودند؛ هم در بحث‌های فلسفی و هم بحث‌های عقلی و اخلاقی. در کنار این بحث‌ها، نسبت به مسائل روز و شبهاتی که مادی‌گرایان از قبل انقلاب مطرح می‌کردند، اشراف کامل داشتند و با استفاده از مباحث عقلی و فلسفی سخت در مقابل این شبهات ایستادگی کردند، در واقع تبیین موضوع و دفع شبهات می‌کردند. بعد دیگر  اینکه آیت‌الله مصباح در برابر شبهات فکری و اعتقادی که لیبرال‌ها و غرب‌گرایان مطرح می‌کردند، مسلط بودند. ایشان تلاش می‌کردند شبهات روز را در همین ابعاد بیان کرده و از احکام دفاع کنند. بعد از انقلاب عده‌ای پیدا شده بودند که در برابر احکام دینی شبهه ایجاد می‌کردند و در مباحث اجتماعی، سلسله‌ای از احکام دین را مربوط به گذشته می‌دانستند و بیان می‌کردند در زمانه فعلی بایدها و نباید‌های بین‌المللی حاکم است اما آیت‌الله مصباح در این قسمت هم سخت از احکام اسلامی دفاع کردند.  در بعد انقلابی بودن هم ایشان یک انقلابی به تمام معنا بودند. از آغاز انقلاب در هسته‌های مخفی و زیرزمینی فعالیت می‌کردند. در دوره‌ای که روزنامه و جریده‌ای نبود، آیت‌الله مصباح به همراه مرحوم آیت‌الله یزدی و چند نفر دیگر، جریده‌ای انقلابی به نام «انتقام» منتشر می‌کردند و به طور مخفیانه این روزنامه را می‌نوشتند و خودشان چاپ و منتشر می‌کردند و اینگونه از آغاز نهضت در مراحل مختلف همراه امام بودند. بعد از انقلاب هم در مسائل مختلف احساس وظیفه می‌کردند و در میدان و به ‌روز بودند.

در بعد ولایتمداری، آیت‌الله مصباح از نظر فکری و تئوری درباره ولایت فقیه کار کرده بودند. کرسی‌های تدریس ایشان و دفاع ایشان از ولایت فقیه با مبانی نقلی و عقلی، به پایان‌نامه‌ها و تحقیقات راه پیدا کرد و منشأ و مرجع شد. به لحاظ عملی هم ایشان خودشان را موظف می‌کردند در زمان امام و بعد، مقام معظم رهبری، از مدافعان ولایت فقیه و ولی‌فقیه زمان باشند.

یک بعد دیگر حضرت آیت‌الله مصباح‌‌یزدی بعد اخلاقی و عرفانی بود؛ ایشان یک زاهد به تمام معنا بودند که این زهد با مرتبه شدیدی از اخلاص همراه بود. با این همه سوابق و با این جایگاه علمی ابایی نداشتند در هر جلسه‌ای و جمعی که احساس می‌کردند می‌توانند مدافع انقلاب باشند، حضور پیدا کنند. 

در مسائل معنوی و عبادت هم نماد مرحوم امام، مرحوم آیت‌الله بهجت و علامه طباطبایی بودند. عنایت خاصی به توسل به اهل‌بیت داشتند. آیت‌الله مصباح از پایه‌گذاران تحول در حوزه بودند. آنچه بیشتر در حوزه حاکم بود، فقه و اصول بود و ایشان از کسانی بودند که منشأ تحول در حوزه با تشکیل مؤسسه در راه حق، مؤسسه باقرالعلوم و مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی شدند. شاگردان ایشان از اساتید بزرگ مباحث عقلی، فلسفی و علوم انسانی هستند.

آیت‌الله مصباح از پایه‌گذاران پیوند حوزه و دانشگاه بودند و دفتر همکاری حوزه و دانشگاه را پایه‌ریزی کردند که به پژوهشگاه حوزه و دانشگاه تبدیل شد. آیت‌الله مصباح یک عالم ربانی، انقلابی، قاطع، زاهد و به‌روز بودند و همه فعالیت‌ها و مجاهدت‌های ایشان در چتر توحید و خدامحوری قرار داشت. 

*عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، نماینده مردم اصفهان در مجلس خبرگان رهبری 

***

مصداق کاملی از اخلاص و عبودیت بود

آیت‌الله غلامرضا فیاضی*: پیش از هر چیز وفات حضرت آیت‌الله مصباح‌یزدی را به ساحت مقدس حضرت ولیعصر(عج) و نایب بر حق ایشان مقام معظم رهبری تسلیت عرض می‌کنم. ایشان یکی از افسران مجموعه نظام جمهوری اسلامی بود؛ به فرمایش مرحوم آیت‌الله بهجت که فرموده بودند مهم‌ترین چیز اخلاص در عمل است، اخلاصی که نهایتا منتهی به خلاصی انسان از خودش می‌شود، مرحوم آیت‌الله مصباح‌یزدی این فرمایش را در زندگی‌شان به‌جد پیاده کردند و آنچه ما از ایشان ملاحظه کردیم، چیزی جز اخلاص و عبودیت خداوند نبود. در این مقام چه قبل و چه بعد از انقلاب اسلامی، در مسائل انقلاب تا آنجا که در وسع‌شان بود در خدمت انقلاب و نهضت بودند و انواع کارهای سنگین فرهنگی را به عهده گرفتند و امیدواریم خداوند به همه ما این عنایت را بفرماید که بتوانیم از این الگوی زیبا سرمشق بگیریم و در زندگی جوری عمل کنیم که مورد رضایت حضرت ولیعصر باشیم. مهم‌ترین ویژگی این استاد فقید را همانطور که گفتم می‌توان در «بنده صالح و مخلص» بودن توصیف کرد. رهبر انقلاب در تعبیری از ایشان با عنوان علامه یاد کرده بودند، عبارتی که اساسا به شخصی گفته می‌شود که در رشته‌های علوم اسلامی صاحب نظر و دارای جایگاه رفیعی باشد؛ این عبارت نشان از جایگاه والای علمی ایشان دارد. خداوند به ما توفیق داد در خدمت چنین استادی باشیم.

* رئیس هیأت مدیره مجمع عالی حکمت اسلامی عضو جامعه مدرسین