عباس اسماعیل‌گل: استاد محمدرضا لطفی ردیف‌دان، موسیقیدان، آهنگساز، نوازنده برجسته تار، سه‌تار و کمانچه همچنین پژوهشگر و مدرس موسیقی سنتی ایرانی بود و بدون شک یکی از چهره‌های تأثیرگذار موسیقی اصیل ایرانی محسوب می‌شود؛ هنرمندی که در میان دوستدارانش به عنوان «قلندر» موسیقی ایران شناخته می‌شود. 

محمدرضا لطفی تجربه همکاری با خوانندگان مطرحی چون تاج اصفهانی، غلامحسین بنان، محمدرضا شجریان و شهرام ناظری را داشت و همچنین خوانندگانی چون صدیق تعریف، محمد گلریز، سید‌محمد معتمدی، علیرضا شاه‌محمدی و امیر اثنی‌عشری را نخستین‌بار او به جامعه موسیقی معرفی کرد. 

اگر بخواهیم نگاهی موشکافانه به زندگی هنری استاد لطفی داشته باشیم باید از چند وجه متفاوت به آن بپردازیم. 

 

* راه‌اندازی «شیدا» با حال و هوای اعتراض به رژیم پهلوی

زنده‌یاد محمدرضا لطفی سال 1354 گروه شیدا را راه‌اندازی کرد و به همراه گروه عارف به سرپرستی حسین علیزاده، آهنگساز و نوازنده ایرانی به بازخوانی و اجرای دوباره آثار گذشتگان پرداخت اما این گروه در اعتراض به رژیم پهلوی از همکاری با رادیو انصراف داد. سپس کانون موسیقی چاووش را با همکاری هنرمندانی مانند حسین علیزاده، پرویز مشکاتیان، علی‌اکبر شکارچی و... راه‌اندازی کرد و در طول یک دوره فعالیت چشمگیر آثاری از این گروه به جای ماند که به گفته بسیاری از اساتید از بهترین کارهای موسیقی ایران به شمار می‌رود. در واقع آثار کانون چاووش هم از جایگاه اجتماعی و سیاسی مهمی برخوردار است و هم از دیدگاه موسیقایی تحول و پیشرفت مهمی در زمینه موسیقی سنتی ایران به وجود آورد. 

 

* ماندگاری با «کاروان شهید» و «ایران ‌ای سرای امید»

محمدرضا لطفی با خلق آثاری چون «ایران ‌ای سرای امید»، «کاروان شهید»، «برادر بی‌قراره» و «عشق داند» جای خود را در میان توده مردم باز کرد که در این میان ۲ اثر «کاروان شهید» و «ایران ‌ای سرای امید» به شکل عجیبی به آثار ماندگار موسیقی ایران بدل شد؛ این قطعات را آغازگر فصلی تازه در موسیقی ایران دانسته‌اند.

«ایران ‌ای سرای امید» ابتدا با صدای محمدرضا شجریان منتشر شد که بعدها محمد معتمدی به بهترین شکل ممکن این اثر را با همراهی محمدرضا لطفی بازخوانی کرد. 

«کاروان شهید» نیز جزو نخستین قطعات موسیقی بود که پس از انقلاب اسلامی ایران در ایران منتشر شد. 

قطعه «کاروان» یا «کاروان شهید» یکی از تصنیف‌های ارزشمند دوران دفاع‌مقدس است که با شعری از محمد ذکایی و با صدای شهرام ناظری به تولید رسید، البته این قطعه طی چند سال اخیر و پس از درگذشت محمدرضا لطفی حواشی بسیاری داشته است. ماجرا از آنجا شروع شد که چندی پیش روایت جدیدی از روند تولید «کاروان شهید» مطرح می‌شود که در آن روایت، آهنگساز این اثر شهرام ناظری تلقی می‌شود نه محمدرضا لطفی. در این روایت آمده است: «در روزهای ابتدایی جنگ یکی از دوستان شهرام ناظری به شهادت رسید. ناظری در واکنش به این رویداد، سراسیمه به کرمانشاه رفت تا در مراسم خاکسپاری وی شرکت کند. در طول این مراسم ملودی قطعه کاروان شهید به ذهن ناظری خطور کرد و پس از بازگشت به تهران، وی این ملودی را در نشستی مشترک با محمدرضا لطفی و هوشنگ ابتهاج اجرا کرد. همان‌جا ایده ساخت این تصنیف شکل گرفت و لطفی برایش مقدمه‌ای در آواز شوشتری نوشت و این اثر با صدای شهرام ناظری و همراهی اعضای گروه «شیدا» ضبط شد و همراه با قطعات دیگر در آلبوم «چاووش 8» جای گرفت».

اما این روایت با واکنش شدید شاگردان محمدرضا لطفی مواجه شد تا جایی که این شاگردان در پی پاسخگویی به شهرام ناظری برآمدند و با رد این ادعای شهرام ناظری، از این خواننده انتقاد کردند که چرا در زمانی که محمدرضا لطفی در قید حیات بود، این موارد را مطرح نکرده بود. 

 

* قلندر معترض موسیقی ایران

لطفی با صراحت و شیوایی جاری در کلامش، جایزه‌های جهانی و فستیوال‌های موسیقی را به چالش کشید و اشاره کرد: ۹۰ درصد جایزه‌ها در سطح جهانی، سیاسی است و بستگی دارد چه کسی شما را از آن طرف آب‌ها حمایت می‌کند. 

اما شاهکار رفتار اجتماعی استاد لطفی آنجا بود که 10 سال پیش در اظهار نظری قابل تامل به مصاحبه برخی هنرمندان با شبکه‌های خارجی اینچنین واکنش نشان داد: من حتی اگر هزار مشکل در ایران داشته باشم، ترجیح نمی‌دهم هرگز با تریبون‌هایی که قصد اصلاح و کمک به مردم ایران را ندارند همصدا شوم. 

 

* تأسیس مکتبخانه میرزا عبدالله

استاد برجسته موسیقی سال 85 پس از سال‌ها دوری از ایران به وطن بازگشت و با ثبت آثاری در مؤسسه آوای شیدا به فعالیت هنری خود ادامه داد. همچنین وی در هنرستان آزاد موسیقی با نام مکتبخانه میرزا عبدالله مشغول فعالیت شد. در میان شاگردان خلف محمدرضا لطفی، مازیار شاهی تنها کسی است که طی سال‌های اخیر با انتشار آلبوم «قافله سالار عشق» با صدای سالار عقیلی ادای دینی به استادش داشت. مازیار شاهی، آهنگساز و نوازنده‌‌ای است که در ۲ گروه «عارف» به سرپرستی زنده‌یاد استاد پرویز مشکاتیان و گروه «شیدا» به سرپرستی زنده‌یاد استاد محمدرضا لطفی به عنوان نوازنده تار حضور داشته و جزو معدود نوازندگان جوانی است که با هر دوی این اساتید ممتاز موسیقی ایرانی همکاری داشته است. آلبوم‌های «مشق عشق»، «در مکتب عشق» و «قافله‌سالار عشق» جزو آثار شخصی او و نوازندگی در آلبوم‌های «وطنم ایران»، «یادواره‌ عارف»، «سایه‌ جان» و «هنر گام زمان» در گروه «شیدا»ی محمدرضا لطفی بخشی از فعالیت‌های هنری او است. 

 

* استاد لطفی یک هنرمند ایرانی تمام‌عیار بود

مازیار شاهی ابتدا درباره آلبوم «قافله‌سالار عشق» که چند سال پیش در سوگ استاد محمدرضا لطفی منتشر کرد به «وطن امروز» گفت: رفتن استاد لطفی، داغی را بر دل اهالی موسیقی و دوستداران هنر گذاشت برای من هم این داغ خیلی سنگین بود و احساس کردم باید به زبان موسیقی قدری از این داغ کم کنم و داغ نهانم را با هنردوستان به اشتراک بگذارم و اینطور شد که انگیزه اولیه برای تولید آلبوم شکل گرفت. وی در ادامه به نوازندگان این آلبوم اشاره کرد و گفت: نوازندگانی که در این کار مرا همراهی کردند، همگی از شاگردان استاد لطفی بودند و همه گروه تولید از یک درد مشترک برخوردار بودند که این به تاثیرگذاری بیشتر آلبوم کمک شایانی کرد. شاهی درباره انتخاب سالار عقیلی برای این آلبوم گفت: از ابتدا نظری روی خوانندگان قدیمی گروه «شیدا» برای این آلبوم نداشتم، زیرا هدفم این بود که ارادت و عشق نسل جدید به ایشان را نشان دهم. از طرفی برخی خوانندگان نسل جدید که افتخار همکاری با استاد را داشتند، در مسیری رفته بودند که به‌هیچ‌وجه مورد قبول من نبود. سال ۸۷ آلبومی ساخته بودم و مؤسسه‌ آوای شیدا قرار بود آن را منتشر کند. استاد لطفی، پس از بررسی‌های زیاد، پیشنهاد دادند کار را بدهیم سالار عقیلی بخواند (البته بنا به دلایل شخصی آن کار هیچ‌گاه منتشر نشد)؛ می‌دانستم که سالار عقیلی از علاقه‌مندان جدی استاد لطفی است. وی در پایان درباره مهم‌ترین ویژگی محمدرضا لطفی گفت: استاد یک هنرمند ایرانی تمام‌عیار بود و کاملا با فرهنگ ایرانی تأمل می‌کرد و هنر ناب ایرانی را دلنشین ارائه می‌داد و موسیقی فاخر را بدون اینکه دخل و تصرفی به بکر بودن موسیقی ایرانی کند، از صافی درون خودش عبور می‌داد و به شکل جدیدی عرضه می‌کرد.

***