گروه اقتصادی: دولت لایحه بودجه سال 1400 را در حالی به مجلس تقدیم کرد که تراز عملیاتی آن 320 هزار میلیارد تومان کسری داشت. مقایسه لایحه بودجه سال 1400 با قانون بودجه سال 99 نشان می‌دهد کسری تراز عملیاتی رشد 117 درصدی داشته است. گذشته از رشد شدید هزینه‌های جاری، بی‌توجهی دولت به اصلاح نظام مالیاتی یکی از مهم‌ترین عوامل تشدید کسری تراز عملیاتی بودجه است. دولت روحانی در حالی آخرین لایحه بودجه خود را تقدیم مجلس کرد که تا پیش از این هیچ اقدام خاصی برای اصلاح نظام مالیاتی و افزایش سهم مالیات از منابع بودجه نکرد. 

نظام مالیاتی کشور به طور کلی با ۳ مساله اساسی مواجه است؛ مساله اول، فرار مالیاتی زیاد است. برآوردهای متعددی از رقم فرار مالیاتی سالانه در کشور ارائه شده است. در آخرین مورد، محمدرضا پورابراهیمی، رئیس کمیسیون اقتصادی مجلس رقم فرار مالیاتی در کشور را معادل کل درآمد مالیاتی سالانه دولت عنوان کرد. این یعنی رقم سالانه فرار مالیاتی در کشور چیزی حدود 200 هزار میلیارد تومان است؛ رقمی نزدیک به کل کسری بودجه امسال دولت. در واقع تنها با حل شدن یک مساله در نظام مالیاتی کشور، بحران کسری بودجه براحتی حل می‌شود. مهم‌ترین علاج مساله فرار مالیاتی، هوشمندسازی حداکثری نظام مالیاتی است. این اقدام باعث تحقق هدف نظارت مالیاتی حداکثری و دقیق می‌شود که از رهگذر آن، امکان فرار مالیاتی به حداقل می‌رسد. 

مسأله دیگر نظام مالیاتی کشور، معافیت‌های گسترده و بی‌حساب و کتاب است. بسیاری از فعالیت‌ها و نهادها، مشمول معافیت‌هایی هستند که نتیجه آن، کاهش شدید درآمدهای مالیاتی دولت شده است. اکنون که مساله کسری بودجه به مرحله حاد رسیده، لازم است یک بار برای همیشه نسبت به تعیین تکلیف معافیت‌های مالیاتی بی‌حساب و کتاب چاره‌اندیشی شود. مسأله سوم نظام مالیاتی کشور، نبود برخی پایه‌های مالیاتی مهم است. چندین مورد از مهم‌ترین پایه‌های مالیاتی اعم از پایه‌های درآمدی و تنظیمی هنوز هیچ قانونی در کشور ندارند و خلأ آنها در نظام مالیاتی کشور بشدت احساس می‌شود. برخی از این پایه‌های مالیاتی شامل مالیات بر عایدی سرمایه، مالیات بر مجموع درآمد، مالیات بر زمین و... است. با اضافه شدن این پایه‌های مالیاتی، علاوه بر افزایش قابل توجه درآمدهای دولت، فضا برای بسیاری از فعالیت‌های مخرب نظیر سوداگری در بازار مسکن، خودرو، سکه، ارز و... از بین می‌رود. 

در موضوع افزودن پایه‌های مالیاتی جدید به نظام مالیاتی کشور اما رعایت اصول اجرای این پایه‌های مالیاتی، اهمیت ویژه‌ای دارد، چرا که در صورت رعایت نشدن اصول اجرایی پایه‌های مالیاتی، این مالیات‌ها می‌تواند به ضد خود تبدیل شده و به عامل دیگری برای فشار به بخش حقیقی اقتصاد تبدیل شود. نمونه این مساله را می‌توان در موضوع مالیات بر ارزش افزوده مشاهده کرد. مالیاتی که قرار بود با اضافه شدن به نظام مالیاتی کشور، زنجیره تامین کالا را شفاف کرده و دستاوردهای دیگری هم برای اقتصاد داشته باشد، به عاملی برای فشار به بخش تولید تبدیل شد.

 

* مالیات بر ارزش افزوده از کجا آمد؟

بسیاری از کشورهای جهان به منظور اصلاح نظام مالیاتی خود و حمایت از فعالیت‌های سرمایه‌گذاری و تولیدی، مبنای درآمدی خود را به مصرف منتقل کرده و بیشترین درآمد مالیاتی را از مالیات بر مصرف کسب می‌کنند. بر این مبنا، یکی از راهکارهای اساسی اصلاح نظام مالیاتی و هماهنگ کردن آن با شرایط اقتصادی کشور، استقرار نظام مالیات بر ارزش افزوده است که اجرای آزمایشی آن از سال 87 آغاز شده است. 

 

* تاریخچه مالیات بر ارزش افزوده در جهان

مالیات بر ارزش افزوده برای نخستین‌بار توسط «فون زیمنس» در سال 1918 به منظور فائق آمدن بر مسائل مالی کشور آلمان پس از جنگ جهانی اول طرح‌ریزی شد. «توماس آدامز» آمریکایی نیز سال 1921 طرح مشابهی را ارائه کرد، لیکن به رغم علاقه و تمایل شدید برخی کشورها درباره استقرار نظام مالیات بر ارزش افزوده، این مالیات به طور رسمی تا سال 1954 در هیچ کشوری به کار گرفته نشد. سال 1954 ابتدا کشور فرانسه و به دنبال آن بتدریج کشورهای دانمارک و آلمان این نوع مالیات را در نظام مالیاتی کشور خود معرفی و اجرا کردند. در حال حاضر نظام مالیات بر ارزش افزوده در بیش از 140 کشور جهان مستقر شده است. 

 

* تاریخچه مالیات بر ارزش افزوده در ایران

لایحه مالیات بر ارزش افزوده برای نخستین‌بار دی‌ماه 1366 تقدیم مجلس شورای اسلامی شد. لایحه مزبور در کمیسیون اقتصادی مجلس مورد بررسی قرار گرفته و پس از اعمال نظرات به صحن علنی مجلس ارائه شد ولی پس از تصویب 6 ماده از آن به دلیل اجرای سیاست تثبیت قیمت‌ها و مشکلات اقتصادی ناشی از جنگ تحمیلی، دولت این لایحه  را از مجلس شورای اسلامی پس گرفت. سال 1370 دپارتمان امور مالی صندوق بین‌المللی پول نیز اجرای سیستم مالیات بر ارزش افزوده را توصیه کرد. با توجه به احساس نیاز و نظرات کارشناسان و متخصصان داخلی و بین‌المللی در رابطه با برقراری چنین نظام مالیاتی‌ای، برنامه استقرار این نظام مالیاتی اواخر دهه 1370 مجددا در دستور کار دولت قرار گرفت و در نهایت لایحه مربوط تدوین و پس از سیر طولانی خود در شهریور 1381 به تصویب هیات ‌وزیران رسید و مهرماه همان سال به مجلس شورای اسلامی ارائه شد و در نهایت اردیبهشت‌ 1387 به تصویب مجلس رسید. 

 

* ارزش افزوده چیست؟

اگر بخواهیم ارزش افزوده را به زبان ساده بیان کنیم، ارزش افزوده عبارت است از مابه‌التفاوت ستاده و داده. به عبارت ساده‌تر و در عمل، ارزش افزوده یعنی: فروش منهای خرید. 

 

* مالیات بر ارزش افزوده چیست؟

بر مبنای تعریف ارزش افزوده، نوعی مالیات بر مصرف طراحی شده است که مستقیما توسط مصرف‌کنندگان هنگام خرید پرداخت می‌شود و فروشندگان این مالیات‌ها را به نیابت از طرف دولت جمع‌آوری می‌کنند و سپس آن را در اختیار سازمان امور مالیاتی قرار می‌دهند. به عبارت دیگر، مالیات بر ارزش افزوده نوعی مالیات بر فروش کالا و خدمات چند مرحله‌ای است که طی مراحل زنجیره واردات، تولید، توزیع و مصرف با نرخ مالیاتی ثابت (غیرتصاعدی) اعمال می‌شود ولی در نهایت مصرف‌کنندگان نهایی تنها پرداخت‌کننده واقعی آن است.