ناصر نوبری*: حدود سال 60 بود که نخستین دیدارم با مرحوم حسین شیخ‌الاسلام رقم خورد، آن موقع یک کارشناس ساده بودم و ایشان در مقام معاونت سیاسی وزارت امور خارجه بودند؛ در بعد شخصیتی، چیزی که در همان دیدار اول نظر مرا جلب کرد برخورد بسیار متواضعانه ایشان بود، چنانکه خیلی زود فاصله‌ام با ایشان را فراموش کردم. تواضع ایشان یک ژست نبود، ذاتا و ماهیتاً اینچنین بودند و همواره تا آخر عمر نیز چنین ماندند. در حوزه دیپلماسی، نگاه ایشان کاملا بر اساس منافع ملی شکل گرفته بود. از آنجا که دستگاه وزارت امور خارجه یک نهاد برای کارشناسی است، مسلم است که شرط اصلی در کارشناسی، کنار گذاشتن هر نوع منافع شخصی و سلایق و سمپاتی و گرایش‌های باندی و جناحی است. هر چند در نحوه کار کارشناسی انگیزه‌های جلب نظر مدیران برای اهداف مقامی و مادی و ماموریتی و... می‌تواند موثر باشد، به طوری که ما به بحث‌ها با سلایق و گرایش‌های اولیه و خطی و جناحی و باندی و با پیشداوری‌ها وارد می‌شویم اما یک کارشناس باید در کار کارشناسی، خود را صفر مطلق کند و خالصانه به هیچ چیز جز منافع ملی نیندیشد. در مقام کارشناسی شیخ‌الاسلام چنین بود و فارغ از دعواهای جناحی و سیاسی، همواره به منافع ملی می‌اندیشید.

شاید امروزه در افکار عمومی برخی القائات و تحلیل‌ها پایبندی به آرمان‌های انقلاب را در تضاد با تامین منافع ملی بدانند اما باید اذعان کرد در تضاد دیدن آرمان‌های انقلاب و کلاً منافع ایدئولوژیک با منافع ملی ناشی از سطحی‌نگری به هر دوی این مقولات و سطحی‌نگری به دیپلماسی است. در یک نگاه عمیق و برای یک دیپلماسی حرفه‌ای، منافع ملی با منافع ایدئولوژیک نه‌تنها می‌تواند در تضاد نباشد، بلکه می‌تواند هم‌پوشانی و هم‌افزایی نیز داشته باشد و مکمل یکدیگر باشند. این رویکردی بود که مرحوم شیخ‌الاسلام همواره سعی داشت بر اساس آن حرکت کند. در زمینه سیاست خارجی، رویکرد ایشان تلاش خالصانه و کارشناسانه، کشف ضرورت‌های منافع ملی کشور بدون لحاظ هرگونه علایق و گرایش‌های شخصی و حرکت بر آن اساس بود اما عموما ما در وزارت امور خارجه اینچنین نیستیم.

نکته دیگری که باید اشاره کرد اینکه، در یک دستگاه کارشناسی، مسؤولان و مدیریت‌ها باید بیشتر گوش شنوا باشند و آغوش‌شان برای هرگونه نظرات کارشناسی باز باشد و در مسائل و موضوعات به شیوه اقناعی تصمیم‌سازی و تصمیم‌گیری کنند و نه خطی و جریانی و دستوری از بالا به پایین؛ ویژگی‌ای که به وضوح در شیخ‌الاسلام مشاهده می‌شد، به طوری که در جلسات بیشتر گوش می‌کرد و می‌پرسید و کمتر حرف می‌زد. حتی در مواردی که شخصا بسیار آشنا و متخصص بود به رخ نمی‌کشید و باز طوری وارد بحث می‌شد که گویی کمتر آشنا است و می‌خواهد از شما یاد بگیرد. زمانی که سپاه قدسی وجود نداشت شیخ‌الاسلام به تنهایی سپاه قدس بود. چارچوب ایران در منطقه را او با سختی و مشقات فراوان پیشاپیش بنا نهاد اما هم در زمان حیاتش و هم در زمان فوتش مظلوم و بی‌نشان بود.

در یک کلام باید بگویم «شیخ‌الاسلام تنها وزارت‌خارجه‌ای بود که وزارت‌خارجه‌ای نبود» و برای همه ما وزارت‌خارجه‌ای‌ها آیه و حجتی بود که خداوند ما را با او خواهد سنجید. اکنون به دنبال او، همه ما به آخر خط رسیده‌ایم، وای، چه مواخذه سختی در پیش داریم. باید از ترس خدا به خود خدا پناه ببریم. بنا به تعبیر قرآن: «فَفِرُّوا إِلَی اللهِ».

* دیپلمات ارشد وزارت امور خارجه

منبع: ویژه‌نامه سفیر مقاومت