کمیل نقی‌پور: یکی از اساسی‏ترین و مورد توجه‎ترین ارکان حقوق اساسی، مساله شیوه انتخابات و سازمان آن است. انتخابات سهم مردم را در حاکمیت تعیین و محقق می‏سازد و بویژه در نظام‌های سیاسی دموکراتیک یا مردم‌سالار، در رأس همه امور قرار می‏گیرد. شاید بتوان گفت اهمیت و اعتبار امر انتخابات در نظام‌های سیاسی مردم‌سالار، یک وجه دیگر هم دارد و آن اینکه به سازمان، محتوا و رفتار سیاسی جامعه مشروعیت می‏بخشد. در نظام‌های مردم‌سالار، مردم خود مسؤول آینده خویش می‌شوند و نه‌تنها مصدر بروز رخدادهای اساسی هستند، بلکه مرجع نتیجه آنها نیز تلقی می‏شوند. در جامعه سیاسی ایران پس از انقلاب، مسؤولان نهادهای اساسی نظام با انتخاب مستقیم یا غیرمستقیم مردم انتخاب می‌شوند. در این بین انتخابات ریاست‌جمهوری به دلیل جایگاه مهم رئیس‌جمهور در نظام سیاسی ایران و همچنین اختیارات و وظایف وی از اهمیتی فراوان برخوردار است و بانیان سامانه انتخاباتی نیز در این زمینه حساسیت خاصی به خرج داده‌اند. 

قانون انتخابات ریاست‌جمهوری ایران مصوب ۵/۴/۱۳۶۴ است که تاکنون ۳ بار تغییر یافته و اصلاح شده است. نخستین اصلاح در تاریخ ۲۵/۸/۶۵ و دومین و سومین آن در ۱۷/۱/۱۳۷۲ و ۲۸/۲/۱۳۷۲ یعنی در آستانه انتخابات ششمین دوره ریاست‌جمهوری انجام شد. آیین‌نامه اجرایی این قانون نیز که نخستین‌بار در تاریخ ۱۶/۴/۱۳۶۴ به تصویب هیات‌وزیران رسیده بود، ۲ بار در تاریخ‌های ۱/۲/۱۳۷۲ و ۲۲/۲/۱۳۷۲ اصلاح شد و تغییراتی در آن به وجود آمد. 

طبق ماده ۳۶ قانون انتخابات ریاست‌جمهوری در سال ۱۳۷۲، انتخاب‌کنندگان (رای‌دهندگان) باید دارای شرایط زیر باشند: الف: تابعیت کشور جمهوری اسلامی ایران. ب: ورود به سن ۱۸ سالگی ج: داشتن سلامت روانی. در این زمینه برخلاف بسیاری از کشورها هیچ ممنوعیتی برای رأی دادن محکومان جرائم قضایی وجود ندارد. 

اما درباره شرایط نامزدهای مقام ریاست‌جمهوری، اصل ۱۱۵ قانون اساسی شرایط لازم برای صلاحیت نامزدهای ریاست‌جمهوری را بدین صورت قید کرده است: رئیس‌جمهور باید از میان رجال مذهبی و سیاسی که واجد شرایط زیر باشند، انتخاب شود: ایرانی‌الاصل، تابع ایران، مدیر و مدبر، دارای حسن سابقه و امانت و تقوا، مؤمن و معتقد به مبانی جمهوری اسلامی و مذهب رسمی کشور. 

داوطلبان ریاست‌جمهوری یا نمایندگان تام‌الاختیار آنها که کتباً معرفی شده باشند باید ظرف ۵ روز از تاریخ انتشار دستور شروع انتخابات به وزارت کشور مراجعه کرده و ثبت‌نام کنند. وزارت کشور پس از پایان مهلت قبول داوطلبی، بلافاصله مدارک داوطلبان را به دبیرخانه شورای نگهبان تسلیم می‌دارد. شورای نگهبان ظرف ۵ روز از تاریخ وصول مدارک داوطلبان به صلاحیت آنان رسیدگی کرده و نتیجه نهایی آن را برای ابلاغ به وزارت کشور می‌فرستد. 

انتخابات ریاست‌جمهوری برای کسب اکثریت مطلق آرا انجام می‌شود. چنانچه در مرحله اول برای هیچ یک از داوطلبان اکثریت مطلق حاصل نشود، انتخابات ۲ مرحله‌ای خواهد شد. ۲ نامزدی که بیشترین آرا را در مرحله اول داشته‌اند در انتخابات مرحله دوم شرکت می‌کنند. انتخابات مرحله دوم در جمعه هفته بعد انجام خواهد گرفت. 

اجرای انتخابات در کشور به طور رسمی بر عهده وزارت کشور است که از طریق ستاد انتخابات انجام می‌شود. 

شورای نگهبان علاوه بر تأیید صلاحیت نامزدهای انتخابات ریاست‌جمهوری و مجلس شورای اسلامی، مسؤول اصلی نظارت بر فرآیند انتخاباتی جمهوری اسلامی ایران به شمار می‌رود. 

رسیدگی به شکایات نامزدها و جرائم انتخاباتی در هر ۲ انتخابات و نیز تأیید نتیجه نهایی انتخابات بر عهده شورای نگهبان است. حکم نهایی نامزد پیروز انتخابات ریاست‌جمهوری باید از سوی رهبری تنفیذ شود.  یکی از مسائل مهم درباره انتخابات ریاست‌جمهوری نحوه و زمان تبلیغات است. به عنوان مثال آغاز ثبت‌نام اولیه انتخابات ریاست‌جمهوری پیش رو روز 25 اردیبهشت است. بر اساس قانون، داوطلبان می‌توانند طی 5 روز از این تاریخ برای شرکت در انتخابات ثبت‌نام کنند. پس از پایان ثبت‌نام در تاریخ 30 اردیبهشت، وزارت کشور پرونده‌های داوطلبان انتخاب شده را به شورای نگهبان ارسال می‌کند و شورای نگهبان موظف است فقط طی 5 روز نتیجه بررسی صلاحیت کاندیداها را اعلام کند. 

به بیان دیگر تا 5 خرداد یعنی ۳ هفته پیش از انتخابات به صورت قطعی مشخص نیست کاندیداهای انتخابات ریاست‌جمهوری چه افرادی هستند. پس از اعلام نظر شورای نگهبان درباره صلاحیت کاندیداها، کاندیداهای تایید صلاحیت شده تنها 20 روز فرصت دارند تا برای پیروزی خود تبلیغ کنند. 

این در حالی است که یکی از امتیازات اصلی هر انتخاباتی، رشد آگاهی سیاسی و سواد سیاسی مردم است. به بیان دیگر در شرایط انتخاباتی با توجه به اینکه ضرایب آرا و افکار به صورت جدی اتفاق می‌افتد، مردم بیش از شرایط عادی در معرض و مواجهه گفت‌وگوها، برنامه‌ها و چالش‌های سیاسی قرار می‌گیرند و به همین دلیل برنامه‌های تبلیغات انتخاباتی جنبه دانشی و آگاهی‌بخشی نیز پیدا می‌کنند. به بیان دیگر هر چند انتخاب عمومی به دلیل نقش پررنگ تبلیغات در انتخاب مردم می‌تواند آسیب‌زا باشد اما اگر تبلیغات به هر میزان به سمت ارائه برنامه و ارائه منطقی پیشنهادات برای اداره کشور برود به همان میزان از احساسات و هیجانات کاذب و عوام‌فریبی فاصله می‌گیرد. 

بنابراین تبلیغات در زمان انتخابات می‌تواند همانند شمشیر دولبه‌ای عمل کند که اگر به صورت منطقی و فکر شده و بر مبنای یک مکانیسم مناسب پیاده‌سازی شود، سبب رشد و آگاهی مردم می‌شود و اگر بر مبنای هیجانات کاذب استوار شود چه بسا سبب انتخاب یک فرد ناشایست و ضعیف شود، چرا که برنده چنین انتخاباتی شخصی نیست که الزاما برنامه مناسبی برای اداره کشور دارد، بلکه شخصی که بهتر بتواند از احساسات و هیجانات مردم استفاده کند، رئیس‌جمهور می‌شود؛ هر چند که ممکن است برنامه مدونی هم برای اداره کشور تدوین نکرده باشد، چنانکه در تجربه این مدل انتخابات در جمهوری اسلامی وجود دارد.  با توجه به نکته فوق، زمانبندی و مکانیسم انتخابات ریاست‌جمهوری در ایران که زمانبندی و نحوه تبلیغات نیز شامل آن می‌شود، دارای ایراد و در راستای تقویت عوام‌زدگی و هل دادن کاندیداهای انتخابات به سمت فرار از ارائه برنامه و توجه بیشتر به تحریک هیجانات و احساسات مردم در راستای رای‌آوری خودشان است.  یکی از موارد دارای عیب در انتخابات ریاست‌جمهوری ثبت‌نام دیرهنگام کاندیداها در انتخابات ریاست‌جمهوری است. 

در انتخابات ریاست‌جمهوری با توجه به تقویم انتخابات، کاندیداها حدود یک ماه پیش از برگزاری انتخابات فرصت می‌یابند به صورت اولیه در انتخابات ثبت‌نام کنند. در دوره‌های اخیر نیز یک رویه‌ای به وجود آمده که به زمان ثبت‌نام در انتخابات نیز به عنوان یک شیوه تبلیغاتی نگریسته می‌شود و معمولا کاندیداهای مطرح برای موج‌سازی در یک یا ۲ روز آخر مهلت ثبت‌نام در وزارت کشور حضور پیدا می‌کنند. ثبت‌نام دیرهنگام کاندیداها سبب می‌شود مردم حدودا یک ماه مانده به انتخابات حتی ندانند که چه کاندیداهایی در انتخابات شرکت می‌کنند تا بتوانند درباره آنها خودآگاهی لازم را کسب کنند، همین امر سبب سردرگمی میان عموم مردم درباره انتخابات و یکی از عوامل سکون منفی جامعه در چند ماه مانده به انتخابات می‌شود. 

به‌تبع ثبت‌نام دیرهنگام فرصت کافی و زمان مناسب برای بررسی صلاحیت نامزدها در انتخابات ریاست‌جمهوری داده نمی‌شود و در شرایطی که صدها نفر برای حضور در این انتخابات شرکت می‌کنند بنا بر گفته سخنگوی شورای نگهبان به طور میانگین 50 کاندیدای جدی (از وزرای دولت‌های کنونی و گذشته دولت گرفته تا رؤسای کمیسیون‌ها و اعضای هیات‌رئیسه ادوار مجلس و برخی چهره‌های بارز سیاسی که در انقلاب سابقه اجرایی و مدیریتی بالایی دارند) وجود دارند که بررسی وضعیت آنان زمان مکفی و ویژه‌ای می‌طلبد. با این حال شورای نگهبان باید صرفا طی 5 روز تمام پرونده‌های ارسالی از سوی وزارت کشور را بررسی و نتایج را اعلام کند. شورای نگهبان با این فرصت کم برای بررسی پرونده کاندیداها، حدود ۳ هفته پیش از آغاز انتخابات لیست نهایی و قطعی کاندیداهای انتخابات را اعلام می‌کند. 

به‌تبع معرفی دیرهنگام کاندیداهای قطعی ریاست‌جمهوری، زمان کم و ناکافی (20 روز) برای کاندیداها وجود دارد که بتوانند برنامه‌های خود را به مردم معرفی کنند. این فرصت کم حتی برای حضور در 32 مرکز استان نیز ناکافی است و بعضا کاندیداها مجبور می‌شوند در یک روز به چند استان همجوار سفر کنند. نتیجه این فشردگی زمان تبلیغات، آن می‌شود که فرصت مناسب برای گفت‌وگو با مردم به وجود نیاید و فرصت‌های محدود همانند مناظرات تلویزیونی انتخاباتی در سایه برنامه‌محور نبودن تبلیغات، صرف برانگیختن هیجانات و احساسات مردم می‌شود. این در حالی است که اگر زمان کافی برای تبلیغات انتخابات در نظر گرفته شود و فرم مناسب برای تبلیغات نیز طراحی شود که در آن ارائه برنامه ‌محور باشد، می‌توان از یک کاندیدا برای بند بند برنامه‌اش برای اداره کشور توضیح و پاسخ خواست. 

جلسه با اساتید و پزشکان، جلسه با دانشجویان، جلسه با نمایندگان اصناف مهم، جلسه با اقتصاددانان، جلسه با کارشناسان مسائل بین‌الملل و... از جمله برنامه‌هایی است که یک کاندیدا را نسبت به برنامه خودش پاسخگو می‌کند و عیار واقعی او را در معرض دید عموم می‌گذارد.  البته دلیل اصلی آنکه زمان تبلیغات در انتخابات ریاست‌جمهوری ایران بسیار محدود است، پرهیز از انتخاباتی شدن شرایط کشور به معنای ناآرام شدن شرایط سیاسی کشور عنوان شده است. البته این مساله موضوع مهمی است، چرا که انتخاباتی شدن کشور به دلیل وارد شدن جناح‌ها و افراد به بازی‌های سیاسی و تبلیغاتی می‌تواند به منافع ملی آسیب بزند و حتی جامعه را دچار بحران امنیتی کند. هر چند برهم خوردن شرایط امنیتی و زیر سوال رفتن منافع ملی در جریان تبلیغات انتخاباتی بلندمدت ملاحظه درستی است اما با تنظیم قواعد متناسب می‌توان این آسیب‌ها و آفت‌ها را به حداقل رساند. علاوه بر این در شرایط فعلی که کاندیداهای انتخابات دیرهنگام معرفی می‌شوند، شرایط کشور از یک سال آخر دولت وارد فضای انتخاباتی می‌شود و طی دوره‌های گذشته شاهد بودیم آفت‌های رقابت زودهنگام انتخاباتی گریبان کشور را گرفته است (هر چند که رقابت انتخابات به صورت رسمی به مراتب دیرتر آغاز می‌شد). اتفاقا طراحی جدول زمانبندی مناسب و همچنین طراحی مکانیسم تبلیغات علاوه بر اینکه می‌تواند آسیب‌ها و آفت‌های تبلیغات زودهنگام را به حداقل برساند، شرایط را برای رشد آگاهی سیاسی مردم و انتخاب کاندیداهای مناسب برای اداره کشور فراهم می‌آورد. 

در پایان می‌توان گفت مکانیسم تبلیغات انتخابات رابطه مستقیمی با فرهنگ سیاسی جامعه دارد، به همین دلیل برای بهبود این مکانیسم همزمان نیاز به ۲ سطح اقدام است؛ سطح اول آگاهی دادن به مردم درباره مواجهه با تبلیغات انتخاباتی و چگونگی انتخاب کاندیدای مناسب به دور از هیجانات کاذب است. سطح دوم نیز سطح سیاست‌گذاری است که نهادهای متولی از جمله مجلس شورای اسلامی و نهاد پژوهشی وابسته به آن یعنی مرکز پژوهش‌های مجلس باید به صورت جدی به این مقوله ورود کنند و ابعاد تغییر مکانیسم تبلیغات انتخاباتی را بسنجند و در نهایت ریل‌گذاری مناسب برای تغییر این مکانیسم را انجام دهند. 

البته در شرایط فعلی و در آستانه انتخابات سیزدهمین دوره ریاست‌جمهوری هر چند فضای جامعه مناسب طرح این موضوع در سطح رسانه‌ها و ایجاد دغدغه لازم میان مردم و کارشناسان و نمایندگان مجلس است که از این فرصت نیز باید استفاده کرد اما طبیعتا اقدامات اولیه برای تغییر این مکانیسم در میان‌مدت و بلند‌مدت و پس از احساس ضرورت واقعی میان مردم و مسؤولان قابل اجراست.