عباس اسماعیل‌گل: موسیقی رمضان در ایران یکی از انواع موسیقی مناسبتی مذهبی است که از دیرباز در کشور رواج داشته ‌است. به عنوان مثال رسم نقاره‌زنی برای رؤیت هلال در ایران به پیش از اسلام برمی‌گردد. ایرانی‌ها ابتدای هر ماه نقاره می‌زدند تا رسیدن ماه تازه را خبر دهند. در شاهنامه فردوسی ۱۸ بار به نقاره‌زنی اشاره شده ‌است. پس از اسلام این رسم به گونه‌ای دیگر ادامه یافت. چاووش‌خوان‌ها هم آمدن ماه رمضان را نوید می‌دادند؛ به این معنی که ۲ یا ۳ روز قبل از فرا رسیدن ماه رمضان به خیابان‌ها می‌رفتند و آمدن ماه رمضان را نوید می‌دادند تا مسلمانان خود را برای چنین ماهی آماده کنند و غیرمسلمان‌ها تظاهر به روزه‌خواری نکنند. همین چاووش‌خوان‌ها ۳ روز آخر ماه رمضان، «الوداع‌خوانی» می‌کردند و به استقبال ماه شوال می‌رفتند. تا ۵۰ سال پیش در گوشه و کنار ایران موسیقی ویژه ماه رمضان داشتیم. موسیقی رمضان همواره در ایران فعال و پابرجا بود تا اینکه همزمان با روزگار پهلوی اول، نقاره‌زنی ممنوع و روضه‌خوانی تعطیل شد؛ اینگونه بود که خانه‌ها یک اتاق خود را به روضه‌خوانی اختصاص دادند و منبری ساختند که نشان‌دهنده پایداری‌شان در دین و هنر دینی بود. درباره وضعیت کنونی باید گفت تا چندین سال پیش هنوز در بعضی شهرهای ایران نقاره می‌نواختند و همسایه‌ها با ذکر صلوات همسایه‌شان را از خواب بیدار می‌کردند با این وجود، امروز تنها چند ذکرخوان در مناطق مختلف ایران باقی مانده‌اند که یادی از آنها نمی‌کنند، البته «دم‌دم سحری» مراسمی است که همچنان به وقت سحرگاه در استان بوشهر اجرا می‌شود، همچنین هنوز هم در آستان قدس رضوی، شهداد کرمان (امامزاده زید)، کاشان، نوش‌آباد، نایین و طبس مراسم نقاره‌زنی در ماه رمضان انجام می‌شود یا در میبد طبل افطار و سحری می‌نوازند. همچنین صلوات‌خوانی، ذکرخوانی، بسم‌الله‌خوانی و منقبت‌خوانی نمونه‌هایی از این موسیقی بوده‌اند که در قرن اخیر فراموش شده‌اند؛ از این میان بیش از ۹۰ نوع صلوات‌خوانی گروهی در نقاط مختلف ایران وجود داشته که متأسفانه در حال حاضر تنها ۲ نوع آن شناخته شده ‌است. مناجات‌خوانی، سحرخوانی، شب‌خوانی رمضان، سحرآوازی، مناجات سحری و دم‌دم سحری نام‌های گوناگونی بود که در هر منطقه بر این نوع آوازخوانی به وقت سحر گذاشته بودند. موسیقی رمضان در میان اقوام مختلف ایران از گوناگونی و ویژگی‌های خاص خود برخوردار بوده ‌است؛ خراسانی‌ها، کرمانی‌ها و بوشهری‌ها، کردها و آذربایجانی‌ها موسیقی خاص خود را دارند. برای مثال، هنوز در بخش‌هایی از خراسان و شهداد کرمان، نقاره‌زنی اجرا می‌شود و در بوشهر، آیینی در سحرگاه وجود دارد به نام دُم‌دُم سحری که هنوز هم زنده و جاری است. ترکمن‌ها نیز موسیقی ویژه خود را دارند. به گفته «طواق سعادتی»، یکی از بخشی‌های ترکمن، یکی از مشهورترین قطعاتی که همواره در ماه رمضان در میان ترکمن‌ها شنیده و اجرا می‌شود، قطعه «محمد رسول‌الله» است که شعر آن را مختوم‌قلی فراغی سروده ‌است؛ علاوه بر این، ۲ قطعه دیگر با عنوان «قرآن» و «گناه بندگان را ببخش» از دیگر نغمه‌هایی هستند که ماه رمضان در میان ترکمن‌ها رواج دارد، اگر چه به نظر می‌رسد این قطعات نیز چون دیگر آواهای بخشی‌های ترکمن به مرور زمان به فراموشی سپرده می‌شوند. در مجموع باید گفت برخلاف تصور خیلی‌ها، موسیقی رمضان در ایران پر از شادی بود چرا که می‌کوشید انسان را به معنویت نزدیک کند. تنها اشعار حزن‌انگیزی که در این ماه خوانده می‌شد به ایام شهادت حضرت علی(ع) برمی‌گشت. «منقبت‌خوانی» ویژه شب‌های قدر بود و در رثای حضرت علی(ع) خوانده می‌شد؛ در نیمه رمضان هم مولودی‌خوانی و مناجات حسنی وجود داشت. حتی «صلوات‌خوانی» تنها به ماه رمضان اختصاص نداشت اما در این ماه زیباتر اجرا می‌شد، به هر حال آنچه مشخص است بخش عمده‌ای از این رسم و رسوم‌های ماندگار موسیقی رمضان سالیانی است به دست فراموشی سپره شده است. به همین بهانه در گفت‌و‌گو با هوشنگ جاوید، پژوهشگر پیشکسوت موسیقی آیینی و نویسنده کتاب «موسیقی رمضان در ایران» به بررسی وضعیت موسیقی آیینی در کشور پرداختیم.

 

* هیچ ویژه‌برنامه‌ای برای نوا‌های رمضان نداریم

هوشنگ جاوید در ابتدا درباره آیین‌های موسیقایی ماه رمضان در ایران گفت: همان طور که می‌دانید در مناطق مختلف کشورمان تا همین 50 سال پیش موسیقی ویژه ماه رمضان از رونق خاصی برخوردار بود و آیین‌هایی چون صلوات‌خوانی، ذکرخوانی، بسم‌الله‌‌خوانی و منقبت‌خوانی از رسوم اصیل موسیقی رمضان در میان مردم بود که متاسفانه به دلایل مختلفی این آیین‌ها در قرن اخیر به دست فراموشی سپرده شده‌ است. 

وی ادامه داد: به عنوان مثال فقط در صلوات‌خوانی ماه رمضان بیش از 90 نوع صلوات‌خوانی گروهی در میان اقوام مختلف ایرانی اجرا می‌شد که متأسفانه هم‌اکنون فقط ۲ نوع از آنها را کامل می‌شناسیم، البته شناسایی و معرفی کامل این هنرها، وظیفه پژوهشگران است؛ این پژوهشگران هم برای اینکه تلاشی برای زنده ماندن نغمه‌ها و آیین‌های سنتی انجام دهند نیازمند بودجه مستقل و حمایت همه‌جانبه مسؤولان فرهنگی و هنری هستند که متاسفانه تا به امروز آنچنان که باید این اتفاق رقم نخورده است. 

جاوید در ادامه خاطرنشان کرد: اما واقعیت این است که موسیقی رمضان در حال از بین رفتن است و ما نتوانسته‌ایم آنگونه که باید و شاید آواهای‌مان را ثبت و ضبط کنیم. خوب است صدا و سیما این نغمه‌ها را شناسایی و پخش کند، اگر نه دیگر صدای نقاره و دهل از هیچ کجای ایران به ‌گوش نمی‌رسد. متاسفانه برخی متولیان فرهنگی، ضدفرهنگ را فرهنگ معرفی کرده و با گفتن اینکه جوان امروز، علاقه چندانی به ترانه‌ها و نغمه‌های محلی و کهن خود ندارد و موسیقی پاپ را می‌پسندد، از ثبت و ضبط این نوع موسیقی، شانه خالی کرده‌اند، در حالی که جوانان امروز دوست دارند با فرهنگ و آداب و رسوم خود آشنا شوند و آن را بشناسند و این برعهده پژوهشگران و مسؤولان فرهنگی است که زمینه‌های این شناخت را فراهم آورند اما متأسفانه عده‌ای دست‌اندرکار دگرگونی و نابودی میراث فرهنگی هستند. این پژوهشگر با اشاره به شرایط فعلی موسیقی در ماه رمضان، گفت: ترانه‌ها و آواهای رمضانی امروز دیگر نمی‌توانند تاثیرگذاری گذشته را داشته باشند، چرا که مناجات‌خوان‌ها و افرادی که در گذشته این کار را انجام می‌دادند به دنبال مسائل مالی نبودند و این کار را یک وظیفه‌ دینی تلقی می‌کردند و حرف دل خود را بیان می‌کردند اما امروز خوانندگی یک شغل است و شخصی که اجراکننده چنین موسیقی‌هایی است بیشتر روی مسائل مادی حساب می‌کند، بنابراین می‌توان گفت آن ارتباط در گذشته، ارتباط معنوی بود و این ارتباط، هنری است. از سوی دیگر سال‌هاست که دیگر کسی شعری برای رمضان نگفته است که امروز به مرحله‌ اجرا و خواندن برسد. جاوید با اشاره به آثار موسیقی و ترانه‌های این روزهای ماه رمضان، گفت: مضمون این آثار بیشتر عاشقانه است نه عارفانه‌. اگر هم عارفانه باشد یک عرفان بدون هویت است. در گذشته رمضان آنقدر مهم بود که برای هر روز آن یک آهنگ خاص وجود داشته است. در واقع به تعداد روزهای ماه رمضان باید نوا ایجاد شود. وی با بیان اینکه طی سال‌های گذشته هیچ برنامه‌ای‌ ویژه‌ نواهای رمضان نداشته‌ایم، گفت: امروز رمضانیه نداریم و سال‌هاست که کسی برای رمضان شعر نمی‌گوید. جاوید در پایان درباره اهمیت موسیقی آیینی در جذب گردشگر گفت: موسیقی و آداب و رسوم رمضان یکی از راه‌های مؤثر در جذب گردشگر است، به عنوان مثال کشور ترکیه از روزگار آتاتورک تاکنون سفره افطار سلطان سلیم را پهن می‌کند و از منقبت‌خوان‌ها می‌خواهد تا آوازهای نزدیک افطار بخوانند و بنوازند؛ کشوری که آیین رمضان و سفره افطار خود را در فهرست میراث معنوی به ثبت رسانده است و آیین‌های خوب کشور و مردم خود را حفظ و از آن برای جذب گردشگر استفاده می‌کند؛ این در حالی است که متولیان فرهنگی ما برنامه‌ریزی منسجم و دقیقی برای جذب گردشگر در این باره ندارند و آنچنان که باید و شاید به آداب و رسوم و نغمه‌های اصیل‌مان توجه نمی‌کنند و متاسفانه شرایط این آیین‌ها هر روز بدتر می‌شود.

***

***