مصطفی پورکیانی: ساخت سریالهای چندفصلی حالا تبدیل به یک روال ثابت در تلویزیون شده است؛ سریالهایی که تجربههای موفق و ناموفق گوناگونی در میان آنها دیده میشود؛ از «پایتخت 6» که یک بدنامی تمامعیار برای سازندگان آن و تلویزیون بود تا فصلهای دوم و سوم «نون خ» که آبروی تلویزیون را پس از حواشی متعدد «پایتخت» خرید. این شبها هم فصل دوم «زیرخاکی» از شبکه یک سیما روی آنتن است؛ سریالی که فصل نخست آن بر اساس نظرسنجیهای سازمان صداوسیما تعداد مخاطبان قابل توجهی در رمضان سال گذشته داشت. به همین بهانه در این گزارش نگاهی داشتهایم به روند ساخت سریالهای چندفصلی تلویزیون در چند سال اخیر که همچون یک اپیدمی در شبکههای مختلف شده است.
معمولا رسم بر این است که تولیدکنندگان سریالهای پرمخاطب، پس از اینکه بازخوردهای مثبتی از پخش سریال خود از منتقدان تا مردم گرفتند، تصمیم به تولید فصل بعدی سریال میگیرند تا روند رو به رشد خود را ادامه دهند. این اتفاق معمولا در همه جای دنیا رسمی معمول و منطقی است که تیم نویسندگان یک اثر، بر اساس همه بازخوردهایی که دریافت کردهاند، شروع به نوشتن ادامه آن برای فصل بعدی میکنند. در ایران اما این قاعده استاندارد بخوبی رعایت نمیشود و مسائل و المانهای حاشیهای بسیاری در این امر تاثیرگذار است.
در یک دهه اخیر سریالهای فراوانی به فصلهای چندم خود رسیدهاند که بدونشک در این مسیر تنها چیزی که برای سازندگان آنها اهمیت نداشته، نظر مثبت مخاطبان بوده است، چون بعدها متوجه شدهایم فلان سریال به دلیل آماده نشدن برای تدوین یا اتمام تصویربرداری آن در زمان مشخص، صرفا به فصل بعد کشیده شده است. نمونه آن سریال «گاندو» است که فصل دوم آن به همان دلیل ذکر شده نیمهکاره رها شد تا در فرصتی مناسب این کار انجام شود، درصورتی که در رسانهها دلایل دیگری برای آن ذکر شد.
همین ماجرا برای سریال امنیتی- پلیسی «خانه امن» نیز اتفاق افتاد و سریال که در 50 قسمت روی آنتن رفته بود، به دلیل آماده نشدن قسمتهای پایانی ناتمام ماند و بدون هیچ برنامهریزی قبلی به ناگاه اعلام شد ادامه ماجرا در فصل بعدی به نمایش درخواهد آمد.
زمانی تیم تولید یک مجموعه نمایشی از ابتدا تصمیم میگیرد آن را مثلا در ۳ فصل 20 قسمتی روانه آنتن کند و نویسندگان آن سریال نیز از همان روز نخست میدانند که گرهها و شخصیتپردازیها را به گونهای باید روایت کنند که برای ۳ فصل همه چیز آماده و پرداخته شود، ولی وقتی بدون هیچ برنامه نوشتهشدهای، صرفا مدیر یک شبکه تصمیم میگیرد بنا به دلایلی کاملا غیرحرفهای، این سریال را در فصل بعدی ادامه دهد، آن تیم تولید نیز داستان را نیمهکاره رها میکند تا اصطلاحا به سریال آب ببندد و با کمترین کیفیت آن را روانه آنتن کند.
از دیگر مسائلی که به عنوان آسیبشناسی ساخت سریالهای چندفصلی میتوان مطرح کرد، مدیریت حفظ عوامل و تیم تهیه آن سریال است؛ چون مخاطب با شخصیتهای یک سریال همزادپنداری میکند و برای حذف یا اضافه شدن یک شخصیت دلیل موجهی باید آورده شود. نمونه ضعیف این ماجرا را میشود در سریال «بچه مهندس» عنوان کرد؛ سریالی که در ۳ فصل به کارگردانی علی غفاری با همه ضعفها و مزایای خود ساخته شد و به ناگاه به دلایلی علاوه بر اینکه بازیگر نقش اول این سریال در فصل چهارم کنار گذاشته شد و فرد دیگری جایگزین آن شد، علی غفاری، کارگردان ۳ فصل قبلی این سریال نیز کنار گذاشته شد و احمد کاوری در حالی به تیم تولید این مجموعه اضافه شد که بعد از یک هفته، تصویربرداری کار شروع شده و تغییرات متنی این فصل در میانه کار اعمال شد که همه این موارد دست به دست هم داد تا از فصل چهارم این مجموعه به عنوان یکی از ضعیفترین فصلهای سریال یاد شود.
سریال «از سرنوشت» نیز از دیگر سریالهای چندفصلی تلویزیون است که فصل چهارم آن در دست ساخت است و بنا بر اخبار این سریال، تاکنون 30 درصد آن تصویربرداری شده و این روزها گروه تولید در محله پونک در حال تصویربرداری است.
علاوه بر بازیگران فصلهای قبل، تعداد زیادی از هنرمندان نیز در فصل جدید «از سرنوشت» به ایفای نقش پرداختهاند که تا این لحظه ساناز سعیدی، سولماز غنی، نگین صدقگویا و رضا بنفشهخواه مقابل دوربین خسرو دادگرمرام، مدیر تصویربرداری این سریال رفتهاند.
نمیشود از سریالهای چندفصلی نوشت و به سریال «پایتخت» اشاره نکرد؛ سریالی که 6 فصل آن ساخته شد و در بیشتر فصلهای پخششده توانست نظر مخاطبان و منتقدان را جلب کند، هر چند در برخی فصلها بویژه فصل آخر (ششم) حاشیههای این سریال بر متن آن آنقدر غلبه کرد که پای رئیس سازمان صداوسیما برای حل این ماجرا نیز به میان آمد تا درنهایت پس از وقفهای یکساله، چند قسمت آخر سریال روی آنتن رفت و حتی گمانهزنیهایی برای اتمام این مجموعه به گوش رسید.
داستان سریالهای چندفصلی با همه حواشی مثبت و منفی، حالا تبدیل به ماجرایی شده که اگر مدیریتی آگاه و هوشمند پای کار نباشد، به از دست دادن مخاطبان فراوان تلویزیون ختم خواهد شد؛ اتفاقی که کمکم صدای آن به گوش میرسد.
***
مینیسریالها جایگزین چندفصلیها میشوند؟
عباس اسماعیلگل: تا ۲ دهه پیش که خبری از شبکه نمایش خانگی و امکانات مالی و نیروی انسانی حرفهای برای ساخت فیلم و سریال به اندازه امروز نبود، سریالهای ایرانی اندکی ساخته میشد و در زمان پخش، هفتهای در نهایت یک قسمت سر از آنتن درمیآورد و خبری از پخش شبانه سریالها نبود؛ نوبت پخش فیلمهای سینمایی ایرانی و خارجی هم عصر روزهای جمعه بود. در آن روزها سریالها مخاطبان فراوانی داشتند و در زمان پخش، مردم بشدت با نقشهای آن سریالها همزادپنداری میکردند و سرنوشت آنها برای مردم اهمیت خاصی داشت اما بعد از سالها -از اواسط دهه 80- قدرت سریالسازی سیما افزایش پیدا کرد و شبکههای مختلف تلویزیون در یک جریان رقابتی برای جذب مخاطب، تولید سریال را در دستور کار خود قرار دادند به طوری که شبکهها از هر فرصتی برای ساخت سریال استفاده میکردند و کمکم پای سریالهای مناسبتی به تلویزیون باز شد؛ رسانه ملی برای نوروز، ماه رمضان و ماه محرم تدارک ویژهای میبیند و پخش سریال از اولویتهای این روزهای خاص شده است. از اواخر دهه 80 ساخت سریالهای «چندفصلی» به یکی از عوامل رقابت شبکهها تبدیل شد به طوری که با دلیل و بیدلیل، به بهانه ادامه داستان و استقبال مخاطب، ساخت یک سریال به فصلهای بعدی میرسید. این روند تا همین چند سال پیش با قوت ادامه داشت اما چند سالی است که سریالهای چندفصلی کمتری از سوی سیمافیلم و گروههای فیلم و سریال شبکههای مختلف به تولید و پخش میرسد، چرا که برخی از آنان جای خود را به مینیسریالها دادهاند. روند تولید مینیسریالها در صداوسیما چند سالی است بشدت از سوی سیمافیلم رواج پیدا کرده و کمکم جای برخی سریالهای 90 قسمتی و چندفصلی را میگیرد. درباره مینیسریال باید گفت همانطور که از اسمش معلوم است نوعی سریال کوچک یا کوتاه است که تعداد قسمتهای محدودی دارد و بیش از یک دهه است در شبکههای پرمخاطبی چون نتفلیکس رواج یافته است. این مینیسریالها مخاطبان بسیاری را در شبکههای خارجی برای خود جذب کردهاند و به تبع آن شبکههای مختلف تلویزیونی دنیا هم به تولید و پخش مینیسریالها رو آوردهاند. صداوسیما هم که تا چند سال پیش بر تولید سریالهای چندفصلی و 90 قسمتی متمرکز شده بود طی چند سال اخیر به همت سیمافیلم به تولید مینیسریالهای مختلف و متعدد رو آورده است اما تا به اینجای کار این مینیسریالها نتوانستهاند به آثاری موفق تبدیل شوند و باید دید آیا در آینده این مینیسریالها میتوانند جای سریالهای چندفصلی را بگیرند یا خیر.