مصطفی خدابخشی: منابع آب‌های زیر‌زمینی ایران در دهه گذشته به دلیل عدم مدیریت شایسته در حوزه آبخیزداری با چالش جدی رو‌به‌‌رو است و همین موضوع باعث شد فرونشست زمین به تهدیدی تمام‌عیار برای نقاط مختلف کشور بویژه شهرها مبدل شود. بر اساس استانداردهای موجود در جهان، اجازه دسترسی به منابع آبی در هر کشور بین ۳ تا ۲۰ درصد است که اگر این آمار به ۴۰ تا ۶۰ درصد برسد از آن به عنوان تنش و در صورتی که به مرز ۶۰ تا ۸۰ درصد برسد از آن به عنوان بحران یاد می‌کنند. بر اساس داده‌های موجود، برداشت از منابع آبی در ایران طی سال‌های گذشته عموما بالاتر از رقم 80 بوده و همین موضوع زمینه‌ساز بخش عمده‌ای از تنش‌های آبی موجود در کشور شده است. طبق نظر کارشناسان، شرایط به وجود آمده برای آب‌های زیرزمینی و در پی آن ایجاد فرونشست‌ها در کشور، حاصل نبود تدبیر صحیح در حفظ و بهره‌برداری از منابع آبی از سوی دولت است چرا که نه تنها هیچ گونه سیاستی در جلوگیری از برداشت‌های غیرمجاز طی 8 سال گذشته وجود نداشت بلکه تفکری در زمینه بهره‌گیری از منابع آبی حاصل از سیلاب‌ها در دستور کار قرار نگرفت تا از طریق آن تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی که هر روز تشنه‌تر از قبل می‌شوند، مقدور شود. 

آمارهای سازمان زمین‌شناسی حکایت از آن دارد در سال‌های گذشته به دلیل تداوم برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی بدون توجه به محدودیت‌های موجود در ۴۴ منطقه و ۱۰۹ نقطه کشور فرونشست زمین به وقوع پیوسته و طی یک دهه اخیر آمار فرونشست زمین در کشور به ۳ برابر افزایش یافته است. با تکیه بر این آمار می‌توان گفت کشور به دلیل ضعف شدید مدیریت در منابع آبی هم‌اکنون در حوزه آب‌های زیرزمینی به مرز ورشکستگی آبی نزدیک و به دلیل برداشت‌های بیش از حد، زیر پای شهرها و دشت‌های کشور خالی شده و تهدیدی بزرگ برای زیست‌بوم ایران شکل گرفته است.  موید این موضوع میزان سالانه فرونشست شهرهای بزرگ ایران است. بر اساس آمار، اصفهان تا ۱۷ سانتیمتر و تهران ۳۶ سانتیمتر در سال فرونشست دارند، این در حالی است که بر اساس اعلام اتحادیه اروپایی، فرونشست بیش از 4 میلیمتر در سال یک بحران جدی است. 

کارشناسان بر این باورند که تمام شهرها و دشت‌های کشور که قابلیت بهره‌برداری از آب‌های شیرین زیرزمینی را دارند با خطر فرونشست زمین رو‌به‌رو هستند اما کلانشهرهایی مانند تهران، اصفهان، کرج، مشهد و دشت‌هایی همچون «مرودشت» در فارس و «رفسنجان» در استان کرمان با بیشترین حجم از این تهدید تاکنون رو‌به‌رو بوده‌اند. 

فرونشست زمین بحرانی جدی است و تا زمانی که با آن رو به رو نشویم عمق بحران‌سازی آن نمی‌تواند برای کسی روشن باشد لذا باید این نکته را مورد توجه قرار داد که فرونشست یک مخاطره غیرقابل بازگشت برای حوزه آبخوان است و از سوی دیگر این پدیده در سطح و پی سازه‌ها با ایجاد ترک و شکاف بویژه سازه‌هایی که طولی هستند مانند خطوط جاده‌ها و راه‌آهن، خطوط انتقال برق و گاز، نفت یا سازه‌هایی که ترازبندی آنها باید دقیق باشد مانند پالایشگاه‌ها و نیروگاه‌ها مشکل‌ساز خواهد شد. باید توجه داشت که فرونشست موجب جابه‌جایی پی سازه‌های عمومی شده و این امر مقاومت سازه‌ها در برابر سایر مخاطرات بویژه زمین لرزه را کاهش می‌دهد. 

 

* درگیری ۲۹ استان ایران با فرونشست زمین

فرونشست زمین یک بحران جدی است که در صورت عدم توجه به آن امنیت و ایمنی شهر‌ها تحت تاثیر قرارمی‌گیرد. نمونه‌ای از این بحران را می‌توان در حادثه انفجار لوله گاز شهران که بر اثر فرونشست زمین در سال 95 به وقوع پیوست مشاهده کرد. در آن حادثه نشست زمین در میدان شهران تهران باعث شکستگی خط لوله گاز و انفجاری مهیب در این منطقه شد. این یک نمونه از آن دست حوادثی است که می‌تواند بر اثر فرونشست زمین ایجاد شود و دستگاه‌های مسؤول نسبت به آن بی‌توجه هستند. در این زمینه رئیس سازمان نقشه‌برداری کشور با هشدار نسبت به اینکه از ۳۱ استان کشور ۲۹ استان در خطر پدیده فرونشست زمین قرار دارند، گفت: لازم است مسؤولان تصمیمات قاطع در این زمینه بگیرند، چرا که ایران در حال نشست است. 

غلامعلی جعفرزاده‌ایمن‌آبادی با بیان اینکه نرخ فرونشست زمین در کشور روز به روز در حال تشدید است، افزود: این در حالی است که در این زمینه فرهنگ‌سازی نشده است و عملکرد دستگاه‌های مرتبط با این حوزه رضایت‌بخش نیست؛ چرا که این دستگاه‌ها در راستای کاهش نرخ فرونشست تصمیمات قاطع و محکم اتخاذ نکرده‌اند. وی با تاکید بر ضرورت بازنگری در بهره‌برداری از چاه‌ها، برداشت آب از سفره‌های زیر زمینی و مدیریت منابع آب، اظهار کرد: برای جلوگیری از روند افزایشی نرخ فرونشست نیاز به قدرتی فراتر از قدرت‌های اجرایی است و در صورتی که جلوی این روند گرفته نشود، شاهد تخریب بزرگ زیست‌محیطی خواهیم بود. 

رئیس سازمان نقشه‌برداری کشور به اقدامات این سازمان برای پایش این پدیده اشاره کرد و یادآور شد: تاکنون ۱۱۰ نقطه و ۴۴ منطقه در کشور مورد بررسی و پایش این سازمان از لحاظ فرونشست قرار گرفته و همه اطلاعات آن و میزان نرخ فرونشست به مسؤولان مربوط ارسال شده است ولی دریغ از اینکه دستگاه‌های مرتبط برنامه‌های خود را در کاهش این بحران زیست‌محیطی اعلام کنند. جعفرزاده سازمان نقشه‌برداری کشور را یک نهاد رصد‌کننده توصیف کرد و ادامه داد: اطلاعات و داده‌هایی به دست آمده از پایش‌های انجام شده در زمینه فرونشست اطلاع‌رسانی شده است ولی توجهی به آنها نشده و این در حالی است که نرخ فرونشست در ایران روند افزایشی دارد. 

جعفرزاده با تاکید بر اینکه فرونشست یک مخاطره غیرقابل جبران است، اظهار کرد: راه برون‌رفت از این بحران آن است که از هم‌اکنون درهای چاه‌ها بسته و برداشت آب‌های زیرزمینی متوقف و برنامه‌های نگهداشت ذخایر زیرزمینی اجرایی شود. 

 

* بی‌تدبیری دولت در مبارزه با فرونشست زمین

نقش دولت در مدیریت آب‌های زیرزمینی و جلوگیری از افزایش فرونشست‌ها در کشور غیرقابل انکار است اما آنطور که عضو هیات علمی دانشگاه اصفهان می‌گوید دولت در این زمینه هیچ‌گونه اقدام خاصی را در دستور کار قرار نداده است. 

دکتر مسعود مرسلی در گفت‌وگو با «وطن‌امروز» با بیان اینکه فرونشست زمین تهدیدی جدی برای کشور به حساب می‌آید، گفت: فرونشست زمین زمانی رخ می‌دهد که سطح منابع آبی زیرزمینی کاهش یافته و دانه‌های خاک به هم فشرده شوند. فرونشست زمین در نقاط مختلف کشور مشاهده شده اما با توجه به شرایط زمین‌شناسی حاکم در منطقه، این فرونشست‌ها کمتر یا بیشتر بوده است. 

وی با بیان اینکه ۲ پارامتر افت منابع آب زیرزمینی و پتانسیل زمین‌شناسی منطقه در ایجاد فرونشست‌ها موثر هستند، بیان داشت: تهران، مشهد، اصفهان، کرمان، زرند همدان و... با مقوله فرونشست درگیر شده‌اند. در مقالات علمی در جهان، ایران در کنار آمریکا و مکزیک به عنوان کشوری نام برده می‌شود که بیشترین میزان فرونشست در سال را دارد که این یک هشدار بسیار جدی است. متاسفانه موضوع فرونشست در کشور ما سال به سال در حال افزایش است و ارقام مربوط به آن بسیار بالاتر از استانداردهای جهانی و در مرحله بحران است. 

وی با اشاره به راهکارهای مقابله با فرونشست در کشور گفت: در گام اول باید برداشت از منابع آب زیرزمینی کاهش یابد و در اقدامی دیگر محل برداشت از منابع آب زیرزمینی باید تغییر کند به این معنا که بدون اینکه میزان برداشت آب را کم کنیم، برداشت را از نقاطی که از پتانسیل فرونشست کمتر ‌‌برخوردار هستند به انجام برسانیم. برای مثال در شمال تهران به دلیل جنس خاک و درشت دانه بودن آن، فرونشست کم است در حالی که برداشت آب بسیار زیاد است ولی جنوب تهران چون خاک دانه ریز است ما فرونشست با مقیاس بیشتر را شاهد هستیم. 

این استاد دانشگاه بیان داشت: نرخ فرونشست در کشور ما سال به سال در حال افزایش است و اگر برای آن تدبیری لحاظ نشود این زلزله خاموش در آینده بحران‌آفرین خواهد شد و علاوه بر خسارات جانی و مالی، مرگ آبخوان را به همراه می‌آورد. 

مرسلی با بیان اینکه هدایت آب‌های سطحی مدیریت شده نیست و همین موضوع باعث شده تا نفوذ آب به زمین به کمترین حد خود برسد، گفت: در صورتی که هدایت آب‌های سطی بدرستی انجام می‌شد هم تغذیه سفره‌های زیرزمینی فراهم می‌آمد و هم از سیلاب‌های مخربی که هم‌اکنون هر از چندگاهی کشور را با چالش رو‌به‌رو می‌کند جلوگیری می‌شد. 

وی با تاکید بر اینکه دولت طی سال‌های گذشته نتوانسته کاری جدی در زمینه فرونشست زمین و بهره‌برداری از منابع آبی زیرزمینی انجام دهد، گفت: نرخ فرونشست‌ها نشان از آن دارد که دولت در این زمینه اقدامی نداشته است. مبارزه با مقوله فرونشست یک فعالیت بین ارگانی است و سازمان‌هایی همچون سازمان زمین‌شناسی، سازمان مدیریت بحران و وزارت نیرو باید کنار هم بیایند و در این زمینه تدبیری بیندیشند اما ما می‌بینیم که تعاملی در این بخش به وجود نیامده و هشدارهای علمی در زمینه فرونشست زمین جدی گرفته نشده است. 

دکتر مرسلی خاطرنشان کرد: دولت به موضوع فرونشست زمین اهمیت نداد چرا که مدیران بر این باورند موضوع فرونشست 10 سال بعد صدایش در می‌آید. این نوع تفکر درست نیست و باید نقشه راهی برای فرونشست کشور تهیه و مشخص شود که این پدیده چه خسارت‌های جانی و مالی با خود به همراه می‌آورد. ما نیاز داریم که مناطق نیازمند به احیا شناسایی شوند. هم‌اکنون بیش از 10 درصد از آبخوان‌های‌مان را از دست داده‌ایم و این می‌تواند کار را برای آینده بسیار سخت کند.