محمد میرشکاری*: از گذشته تاکنون کشورهای منطقه و همسایگان به دلیل فاصله نزدیک به یکدیگر در اولویت تجارت قرار داشته‌اند. ایران نیز به دلیل برخورداری از موقعیت جغرافیایی ممتاز و همسایگی با 15 کشور و همچنین 25 کشور منطقه‌ای از فرصت کم‌نظیری برای توسعه تجارت خارجی برخوردار است اما در سال‌های اخیر به دلیل کم‌توجهی دولت روحانی به افزایش سطح تجارت با کشورهای منطقه، دستاورد قابل قبولی نداشته و حتی در بعضی زمینه‌ها با پسرفت مواجه بوده‌ایم. 

با وجود افزایش صادرات طی سال‌های گذشته، بررسی صادرات در سال‌های مختلف حاکی از آن است در دولت‌های مختلف، روند افزایشی صادرات با نوسانات زیادی همراه بوده است. بررسی آمار توسعه صادرات طی ۱۶ سال گذشته نشان می‌دهد از سال‌ ۱۳۸۴ تا ۱۳۹۲ صادرات با افزایش ۲۰۰ درصدی و طی سال‌های ۱۳۹۲ تا ۱۳۹۹ با افزایش تنها ۱۲ درصدی همراه بوده است که نمایانگر عدم استفاده از ظرفیت بالای تجارت بویژه تجارت با همسایگان است. 

15کشور همسایه با 1150میلیارد دلار واردات، 4/‌۶ درصد حجم ۱۶ تریلیون دلاری واردات جهان را به خود اختصاص داده‌اند. این در حالی است که سال گذشته سهم ایران از واردات ۱۱۵۰ میلیارد دلاری کشورهای همسایه تنها ۲۰ میلیارد دلار یا به عبارت دیگر تنها 8/1 درصد بوده است. 

بر اساس سند چشم‌انداز ۱۴۰۴، ایران باید کشور اول منطقه از نظر اقتصادی باشد، به علاوه میزان صادرات محصولات غیرنفتی کشور باید به رقم 120میلیارد دلار در سال برسد اما در حال حاضر جایگاه ایران در منطقه از نظر صادرات، پس از کشورهای امارات، عربستان و ترکیه قرار دارد. 

از فرصت‌های دیگر، جمعیت بیش از 3 میلیارد نفری منطقه است که به معنی بازار مصرف 5 تریلیون دلاری برای تجارت است (آمار بانک جهانی). این رقم با اضافه شدن کشور هند و نزدیکی آن به بندر چابهار می‌تواند نزدیک به 8 تریلیون دلار شود.   از دیگر ویژگی‌های ایران دارا بودن جمعیت متخصص و تحصیلکرده و همچنین تجربه بازسازی و انجام پروژه‌های مهم اقتصادی است که گویای ظرفیتی ویژه به لحاظ فنی و مهندسی است، لذا با توجه به نیاز کشورهای منطقه به بازسازی زیرساختی و نیز انجام طرح‌های عمرانی می‌توان با مدیریت صادرات خدمات فنی و مهندسی، سالانه 25 میلیارد دلار درآمد ارزی و همچنین 800 هزار موقعیت شغلی ایجاد کرد اما سال گذشته ارزآوری این حوزه برای ایران، تنها 500 میلیون دلار بوده است.  به دلیل کم‌توجهی سال‌های اخیر به بازارهای تجاری منطقه‌‌ای ایران ظرفیت کشور به تصرف دیگر رقبا درآمده و حضور اقتصادی ایران را با دشواری‌هایی رو‌به‌رو کرده است. با این حال با روی کار آمدن دولت جدید و تغییر سپهر سیاسی و مدیریتی کشور و پرداختن به ظرفیت‌های اقتصادی و تجاری ایران در منطقه، فرصت‌های تازه درآمدی را می‌توان پیش‌بینی کرد. 

ترکیه یکی از قدرت‌های اقتصادی منطقه، در این سال‌ها توانسته با استفاده از ضعف ساختاری و مدیریت، همچنین کم‌توجهی نهاد‌های مسؤول داخلی، صادرات خود به 15کشور همسایه ایران را افزایش دهد. مقایسه میزان صادرات ۲ کشور ایران و ترکیه به ۱۴ کشور همسایه نشان می‌دهد در سال 2019 ایران در مجموع 22 میلیارد و ترکیه 27 میلیارد دلار صادرات داشته‌اند؛ این در حالی است که سال‌های گذشته نیز صادرات ایران به همسایگان خود کمتر از ترکیه بوده است.  از دیگر چالش‌های موجود در حوزه تجارت خارجه ایران کم‌تحرکی وزارت امور خارجه و سفارتخانه‌ها در حوزه حمایت و بازار‌سازی برای تجار است، چرا که جنس وزارت امور خارجه ما امنیتی- سیاسی است، در حالی ‌که باید رویکرد اقتصادی، امنیتی و سیاسی داشته باشد.  کم‌توجهی دولت‌های یازدهم و دوازدهم به افزایش سطح تجارت با کشورهای منطقه و همسایگان باعث شد جایگاه ایران به وسیله دیگر کشورها ربوده شود و بازگشت به بازار‌های از دست رفته با دشواری‌هایی روبه‌رو شود، از این رو حجت‌الاسلام رئیسی باید فرصت را از دست نداده و از همین ابتدا از تمام ظرفیت وزرای امور خارجه و صنعت و معدن برای بهبود دیپلماسی اقتصادی بهره بگیرد.

* کارشناس مسائل منطقه