عباس اسماعیل‌گل: عزاداری در رثای آزاد‌مردان تاریخ از سال‌های دور برگی از رسم و رسوم زیبای ایرانیان بوده و اقامه ماتم بر شهدای دشت کربلا در فرهنگ و تاریخ ایرانیان از سابقه طولانی برخوردار است. ایام محرم و صفر بهترین فرصت است تا به مهم‌ترین نماد‌ها و معانی در این آیین دیرینه نگاهی داشته باشیم. در ادامه بد نیست با نگاهی به برخی از این آیین‌ها و نماد‌ها و همچنین بازخوانی کوتاهی از تاریخچه و فرهنگ آیین عزاداری در ماه محرم، به آگاهی و معرفت بیشتری نسبت به این آیین دست پیدا کنیم، بویژه آیین‌هایی که با گذشت زمان در معرض کمرنگ شدن یا فراموشی قرار دارند و بدون شک یکی از این آیین‌ها رسم «چهارپایه‌خوانی» است. اگر درباره سنت اصیل چهارپایه‌خوانی بخواهیم به طور خلاصه بگویم باید به این نکته اشاره کرد که چهارپایه‌خوانی یکی از سنت‌های ریشه‌دار ایرانیان است که هنوز نیز در ایام عزاداری در بازار تهران و همچنین شهرهای مختلف برگزار می‌شود. چهارپایه‌خوانی در بازار تهران به این صورت است که هیأت‌ها در قالب دستجات عزاداری در بخشی از بازار توقف می‌کنند و روضه‌خوان بالای چهارپایه می‌رود و جمعیت به 2 بخش قبل و بعد از چهارپایه تقسیم می‌شوند و هر گروه یک بخشی از شعر را می‌خوانند. این سنت زیبا چند سالی بود که با گذر زمان در همان بازار تهران هم کمرنگ‌ شده بود و مردم طی سال‌های اخیر صرفا شاهد برپایی این آیین در برخی نقاط محدود بازار تهران و شهرهای مختلف بودند تا اینکه دهه اول محرم ۲ سال گذشته حاج‌محمود کریمی در مجلس عزاداری خود، یک اتفاق مهم و زیبا را رقم زد و برای نخستین‌بار شب تاسوعا در هیأت رایه‌‌العباس امامزاده علی‌اکبر(ع) چیذر به طور متفاوتی مجلس عزای خود را برپا کرد. در این مراسم که در محیط بیرونی امامزاده برگزار شد، حاج‌محمود کریمی به اجرای سنت قدیمی مداحی یعنی چهارپایه‌خوانی پرداخت و شور و حال خاصی را در آن روز و در حضور پرشور عاشقان و دلدادگان حسینی به وجود آورد. با پخش تصاویر چهارپایه‌خوانی حاج‌محمود کریمی در فضای مجازی، موج عجیبی درباره این حرکت ارزشمند این مداح اهل‌بیت(ع) به وجود آمد و بسیاری از مداحان، وعاظ و مستمعان، این اقدام حاج‌محمود کریمی را که در راستای احیای آیین‌ها و سنت‌های اصیل عزاداری انجام داد، ستودنی دانستند و بر تکرار چنین فعالیت‌هایی توسط سایر مداحان تاکید کردند. این پایان ماجرا نبود و رهبر معظم انقلاب سال گذشته در حاشیه مراسم عزاداری شام غریبان حسینی، از مراسم چهارپایه‌خوانی حاج‌محمود کریمی در حسینیه چیذر تقدیر به‌عمل آوردند. حضرت آیت‌الله العظمی خامنه‌ای خطاب به این مداح اهل‌بیت فرمودند: «آقای کریمی! مجلس شما را امسال از تلویزیون می‌دیدم، برنامه شما بیرون از جلسه خیلی خوب بود». بیانات کوتاه رهبر حکیم انقلاب بی‌شک از اهمیت احیای سنت‌های اصیل عزاداری در کشور نشأت می‌گیرد که اهتمام همه عاشقان اهل‌بیت(ع) را برای زنده نگه داشتن این سنت‌ها می‌طلبد. اما درباره آیین چهارپایه‌خوانی باید گفت زمانی که خبری از بلندگو در هیأت‌ها نبود، برای اینکه صدای مداح به گوش همه برسد و همه عزاداران بتوانند چهره او را ببینند، مداح روی چهارپایه‌ای می‌ایستاد و مردم دور او جمع می‌شدند و مداح روضه‌خوانی را آغاز می‌کرد. از سویی بسیاری از مداحان معتقدند چهارپایه‌خوان آخرین درجه‌ای است که هر مداح و روضه‌خوانی به آن می‌رسد به همین دلیل هیأت‌های بازار اهمیت زیادی برای آن قائل هستند. در میان چهارپایه‌خوانان نامدار تهران اسم افرادی مثل حاج‌اکبر خلج و شاه‌حسین بهاری و احمد دلجو به چشم می‌خورد. چهارپایه‌خوانی علاوه بر نیاز به داشتن صدایی خوش و داشتن مهارت مداحی، نیازمند این است که فرد بتواند روضه خود را در عرض 10 تا 15 دقیقه بخواند و در این مدت کم عزاداران را به شور برساند. از سویی چهارپایه‌خوانان معمولا از میان پیشکسوتان مداحی و روضه‌خوانی هر هیأت انتخاب می‌شوند. چهارپایه‌خوان باید کلام و بیانی گیرا داشته باشد، چون باید طی مدت کوتاهی که روی چهارپایه می‌ایستد، از مقدمه به اوج روضه و شعر برسد. 

 

* نگاهی به مستند «چهارپایه»

همان طور که «عماریار» نوشته است، برای شناخت بهتر این سبک و پاسخ به این سوال که «آیا این سنت کهن می‌تواند در کنار انواع جدید عزاداری رقابت کند؟» سیدعباس حسینی به سمت تولید مستندی رفته تا این موضوع را در کانون اصلی و قدیمی آن بررسی کند. این مستند در دهه نخست محرم روی آنتن شبکه‌های مختلف سیما رفت. حسینی در مستند «چهارپایه» ما را پای صحبت چند پیرغلام امام حسین علیه‌السلام که از بازاریان قدیم تهران هستند می‌نشاند تا برای‌مان از عزاداری‌های قدیم در بازار تهران بگویند؛ جایی از بازار که تیمچه‌ حاجب‌الدوله نام داشته و در گذشته مقصد دسته‌های عزاداران تهرانی در محرم بوده است. این چهارپایه‌خوانان پیشکسوت از ویژگی‌های برجسته چهارپایه‌خوانی می‌گویند؛ نقاط قوتی که باعث شده با وجود قدمت بسیار هنوز تازه بماند و در این روزگار نظر مردم را به خود جلب کند. محل قرار گرفتن مداح، میزان همکاری عزاداران در نوحه‌خوانی، زمان مراسم، نوع شعری که انتخاب می‌شود و اجتماع خیل عظیم عزاداران در یک مکان واحد از نکاتی است که در میان صحبت‌ها به آن اشاره می‌شود. 

در طول مستند تصاویر زنده و جان‌دار از عزاداری به سبک چهارپایه‌خوانی در بازار با توضیحات‌ این پیرغلامان سیدالشهدا علیه‌السلام ترکیب شده و فضاسازی به گونه‌ای در نظر گرفته شده که مخاطب را در نزدیک شدن به آن حال و هوا یاری می‌کند. در مستند با افرادی مصاحبه می‌شود که در این سبک استاد هستند و عمری آن را اجرا کرده و نگذاشته‌اند از بین برود. 

در کنار همه‌ مزیت‌های مستند، بهتر بود محور اصلی گفت‌وگو نیز پررنگ‌تر شود. کسی که هیچ آشنایی قبلی با این سنت قدیمی ندارد شاید دقیقا متوجه نشود درباره چه سبکی سخن گفته می‌شود. در ادامه این گزارش به بهانه استقبال از این مستند با سیدعباس حسینی، کارگردان مستند «چهارپایه» به گفت‌وگو نشسته‌ایم که از نظرتان می‌گذرد.

 

* ابتدا از کارنامه کاری خود در حوزه مستند و پژوهش بگویید.

بنده تقریباً از سال ۸۴ فعالیت خود را در این زمینه شروع کردم؛ با مستندهایی از مناطق عملیاتی دفاع‌مقدس و کاروان راهیان نور و نیز ساخت برنامه‌های ترکیبی تلویزیونی که عموم کارها الحمدلله مذهبی بوده است.

 

* چه دلایل و انگیزه‌هایی موجب شد به سمت تولید این مستند بروید؟

از بچگی علاقه خاصی به عزاداری بازار تهران داشتم و می‌خواستم این حس و حالم را با دیگران شریک شوم. همین باعث شد چند روزی مانده به محرم این ایده را با سازمان اوج مطرح کنم و پس از موافقت به تولید آن بپردازم.

 

* در مرحله پیش‌تولید، بویژه در قسمت پژوهش، چه مدت کار طول کشید؟

پژوهش این کار تجربه‌های میدانی خودم بوده و زمان خاصی را برای پژوهش اختصاص ندادم.

 

* مهم‌ترین چالش‌ها و سختی‌هایی که در مسیر تولید مستند با آن مواجه بودید چه بود و اینکه برای پیدا کردن پیرغلامان صاحب سبک و مجاب کردن‌شان برای همکاری با مشکلاتی مواجه نشدید؟

احساس شخصی خودم خدمت کوچکی در دستگاه سیدالشهدا علیه‌السلام بود و شاید همین حس باعث شد هیچ سختی‌ای در روند کار احساس نکنم. برای هماهنگی با عزیزان پیرغلام نیز توسط دوستان هیأتی ارتباط پیدا می‌کردیم و اگر وقت مصاحبه و گفت‌وگو می‌دادند که خدمت‌شان می‌رفتیم و اگر هم نمی‌دادند براحتی می‌گذشتیم، اعتقادم این بود برای ساخت این کار هر چه روزی‌مان باشد جور می‌شود و برای هماهنگی اشخاص تلاش و اسرار زیاد به خرج نمی‌دادیم.

 

* مستندهایی از این دست معمولا با اتهام سفارشی بودن از سوی برخی مخاطبان مواجه می‌شوند؛ شما برای تولید این مستند چه راهکارهایی اندیشیدید که خروجی مستند از این مساله فاصله بگیرد و به قول معروف کار دلی از آب درآید؟

اصلا به این نکته لحظه‌ای هم فکر نکردم.

 

* آیا استقبال از این مستند موجب شده ترغیب شوید درباره سایر سنت‌های مغفول عزاداری در فرهنگ ایران اسلامی هم مستندی بسازید؟

مستند چهارپایه به بهانه نشان دادن یک سنت روضه و ذکر توسل نیم ساعته‌ای است به ساحت مقدس حضرت ارباب؛ در دستگاه اهل‌بیت هر چه کار کنیم کم است و آرزوی توفیق خدمت در این دستگاه به هر شکلی را دارم. الحمدلله امسال نیز مشغول تولید و ساخت مستندهایی با همان سبک ‌و سیاق برای شبکه افق و سازمان تبلیغات هستم.

 

* به نظر می‌رسد اینکه در فضای کلی مستند از گفت‌وگومحوری صرف فاصله گرفتید، به تندشدن ریتم مستند و در نتیجه جذاب‌تر شدنش کمک بسیاری کرده است؛ آیا این سبک از قبل با اهداف خاصی برنامه‌ریزی شده بود یا هنگام تدوین مستند بر اساس محتوا خروجی مستند اینچنین درآمد؟

کار تدوین این مستند را جناب آقای هادی سمیعی زحمتش را کشیدند که با هنر و تجربه خودشان باعث به ثمر نشستن این مستند در این سطح شدند و واقعا قدردان ایشان هستم.

 

* در مجموع از خروجی نهایی مستند رضایت دارید و اگر قرار باشد زمان به عقب بازگردد، چه مواردی را به کار اضافه یا از آن کم می‌کنید؟

جواب دادن به این سبک سوال‌ها ناخواسته فضا را به سمت شعاری بودن پاسخ‌ها می‌برد، کما اینکه از ابتدای این مصاحبه این حس فکر می‌کنم ایجاد شده اما واقعاً نگاهم به این نوع کارها که مستقیم با اهل‌بیت علیهم‌السلام ارتباط دارد همین است که تا یار که خواهد و میلش به که باشد، یا به چه باشد. در کل راضیم و شکرگزار. به عقب نمی‌خواهم برگردم؛ تمنای توفیق در کارهای بعدی را از خداوند متعال دارم.

 

* اگر سخنی در پایان هست، بفرمایید.

از مجتبی پرگر عزیز، تصویربردار مستند چهارپایه و بقیه دوستان که با بنده همراهی کردند تشکر فراوان می‌کنم. خدا رحمت کند پیرغلامانی را که در مستند چهارپایه بودند و الان در بین ما نیستند.

از آب هم مضایقه کردند کوفیان

خوش داشتند حرمت مهمان کربلا